Boekenstrijd

Met Utopia, de wereldberoemde en 500 jaar oude tekst van Thomas More kun je allerlei kanten op. Dat blijkt wel uit de bundel Andersland. In de voetsporen van Thomas More, naar aanleiding van de 500e verjaardag van Utopia, verreweg het bekendste geschrift van More (1477-1535). More verschijnt in artikelen in deze bundel onder meer als democraat en als marxist, alles uiteraard avant la lettre. Hij treedt vooral op als grondlegger van het zo moderne begrip utopie, een ideale samenleving, een paradijs dat op aarde bereikbaar is. Het boek Utopia is op vele manieren te lezen, laat Hans Achterhuis zien in de inleiding van het boek. Bij herlezing trof hij steeds een andere, spannender tekst aan. Iedere tijd had zijn eigen Utopia. En Utopia bleek uiteindelijk geen utopie, maar een satire, of een poging om mensen aan het denken te zetten door zaken om te draaien. Zo is goud niets waard in Utopia en loopt iedereen in dezelfde kleren. Ook is echtscheiding toegestaan en vrijheid van godsdienst. Die ambivalentie komt ook door het karakter van het boek, met het eerste deel dat als kritiek op de toenmalige toestand van het Engelse koninkrijk gezien kan worden. Het tweede beschrijft dan een alternatieve…

Op een grote conferentie die begin april 2016 in Amsterdam werd gehouden, was een van de sprekers de Chinese denker Zhang Weiwei. Zonder schroom toonde hij, ondersteund door plaatjes en grafieken, de kracht van het Chinese model. De manier waarop China de afgelopen dertig jaar economie en politiek had ingericht, dat was niet te overtreffen. Kijk maar naar de infrastructuur, de groei van de middenklasse and so on and so on.  Hoe China de maatschappij heeft ingericht, zou een voorbeeld zijn voor andere landen. Voor twijfel was bij hem geen plaats, problemen en complicaties die China ontmoet kregen amper plaats in zijn betoog en tegenwerpingen werden zo nodig met jij-bakken beantwoord. Dit is het China van het zelfvertrouwen, dat de westerlingen op eigen grondgebied de les komt lezen. Denkers Weiwei is een van de denkers die in het boek van filosoof/politicoloog Haroon Sheikh, De opkomst van het Oosten, aan het woord komt. Sheikh, verbonden aan de VU in Amsterdam, typeert hem als een interessante denker, een exporteur van Chinese waarden en ideeën. Maar hij bekritiseert hem ook, omdat hij China te veel op een voetstuk plaatst. Dat is opvallend omdat Sheikh zelf ook een zeer rooskleurig beeld schetst van de opkomst van…

Nederland mijn vaderland is generaliserend, kort door de bocht, overdreven en eenzijdig. Maar ook scherp, relevant, actueel, en krachtig. Kortom, het voldoet aan de eisen voor een pamflet. De stelling van de Rotterdamse historicus Zihni Özdil is dat zijn naam ook Nederlands is en Nederland ook zijn vaderland. Hij trekt ten strijde tegen de expliciete, maar vooral de impliciete uitsluiting van ‘allochtonen’. Zoals de vraag van een hoogleraar op de Erasmus Universiteit, waar Özdil ook werkt: “Hebben jullie ook zulke toetsenborden?” Özdil hoorde niet bij ‘ons’, maar bij ‘de ander’ die misschien wel met vreemde toetsenborden werkt. En zo gaat het vaak in Nederland, zo vaak dat er sprake is van institutioneel racisme. Een racisme dat zo ingesleten is, dat het niet meer opvalt, zeker niet voor diegenen met ‘wit privilege’. Zo zijn criminelen en hangjongeren ‘Antillianen’ of ‘Marokkanen’ , maar succesvolle atleten (met dezelfde achtergrond) Nederlanders. Met voorbeeld na voorbeeld toont hij de uitsluitingsmechanismes aan. Een groot deel van de Nederlanders vindt dat er teveel ‘buitenlanders’ zijn en dat is al jaren zo. Discriminatie op de arbeidsmarkt, zelfde verhaal. Terecht wijst Özdil hierop.   Özdil legt, zoals het een historicus betaamt, een band met het verleden. Ook vroeger was…

Het kapitalisme lijkt dezelfde status te hebben als de zwaartekracht, een soort natuurwet van de economie. Het produceren van goederen en diensten en die met winstoogmerk op een markt verkopen, lijkt vanzelfsprekend. In een of andere vorm gebeurt dat bijna overal ter wereld. De concurrentie zorgt voor acceptabele prijzen, innovatie, groei en (economische) vrijheid. Van gematigd links tot stevig rechts, van Zuid-Korea tot Zwitserland, het kapitalistische systeem staat schijnbaar niet ter discussie. De ondergang van andere systemen lijkt het historisch gelijk van het kapitalisme te bewijzen. Ooit werd getracht een ander systeem op te zetten. Maar de Sovjet-Unie stortte ineen en de Volksrepubliek China ontwikkelde een vorm van staatskapitalisme waarin rijk worden werd verheerlijkt. Speculeren op de aandelenbeurs werd een volkssport. Maar zo onbedreigd is het kapitalisme niet, stelt de Britse economie-journalist Paul Mason. Sterker nog, het einde van het kapitalisme nadert. Organisme Mason stelt dat het kapitalisme een organisme is met een begin, een midden en een eind. Dit is een beeldspraak die in het denken over de toekomst vaker gehanteerd is. Zo beschouwde Oswald Spengler in zijn boek Der Untergang des Abendlandes culturen als organismen. En organismen hebben te maken met een levenscyclus: geboorte, bloei, verval, dood. Maar…

Het is een cliché geworden: de clash of civilizations. Het beeld van botsende beschavingen wordt van stal gehaald als immigranten met een moslim-achtergrond vrouwen aanranden, als Iran en Saoedi-Arabië de confrontatie aangaan, na terroristische aanslagen of als de islam weer eens wordt aangevallen. Het kan gebruikt worden voor iedere keer als (aanhangers of leden van) twee religies of culturen op een onaangename manier met elkaar in aanraking komen. Daarmee heeft de term van Samuel Huntington een betekenis gekregen die verder gaat dan hij had bedoeld. The Clash of civilizations and the remaking of world order, dat in 1996 verscheen, was in eerste instantie een poging om een nieuw raamwerk te bieden voor het begrijpen van de internationale politiek na de Koude Oorlog. Machtsblokken rond één ideologie zouden niet meer de belangrijkste spelers op het globale toneel zijn. De strijd zou voortaan gaan tussen beschavingen. De overzichtelijkheid van de twee blokken zou plaats maken voor een druk bezet podium. Huntington ontwaarde een stuk of acht beschavingen: de westerse, orthodoxe, islamitische, Latijns-Amerikaanse, Chinese, Japanse, hindoeïstische, boeddhistische, Japanse en misschien ook de Afrikaanse. Beschavingen zijn de grootste groep waar mensen een ‘wij-gevoel’ bij hebben, afgezien dan van de mensheid. Iemand kan Jordanees zijn,…

Is corruptie het grootste politieke probleem van de mensheid? Daar valt best wat voor te zeggen. De landen met veel ellende (geweld, wanorde, gebrekkige gezondheidszorg, onderwijs etc.)  zijn vaak ook landen met een hoge graad van corruptie. Het faciliteert allerlei andere vormen van criminaliteit, zoals smokkel van mens, dier en illegaal goed. Het ontzegt mensen de mogelijkheden om hun bestaan te verbeteren, omdat met corrupte ambtenaren en politici er geen bestaanszekerheid is. Corruptie kan van de hoogste gezagsdrager, het staatshoofd of regeringsleider, naar de simpelste beambte om zich heen grijpen. Het kan terrorisme en andere vormen van extremisme aanwakkeren. De Amerikaanse Sarah Chayes trok haar conclusies over de verwoestende effecten van corruptie tijdens de eerste fase van haar verblijf in Afghanistan. Ze kwam aanvankelijk na de inval van de Amerikanen als verslaggever, maar vestigde zich als hulpverlener en ondernemer. Ze zette in Kandahar een fabriekje op,  maar merkte al snel dat zonder steekpenningen er op er amper zaken te doen waren. In haar eerste boek over Afghanistan heeft ze aangrijpend geschreven over haar ervaringen.  Dit boek is voor een deel een vervolg daarop. Ze zag hoe demoraliserend corruptie was voor haar Afghaanse werknemers. Zelfs zo ver gaat het dat deze leidt…

Intense hittegolven, hongersnoden, extreme droogte, verwoestende orkanen, bosbranden, uitsterven van soorten en mondiaal om zich heen grijpende epidemieën staan ons te wachten. Maar er lonkt een alternatief: een kleinschalige, milieuvriendelijke, sociale, op de kringloop van het leven gerichte, democratische aarde. Er is geen tussenweg tussen de apocalyps (te dateren in 2100) en de utopie in het boek van Naomi Klein over de klimaatcrisis. Er is ook geen tijd om die keuze uit te stellen. Het uur U heeft geslagen. De klimaatcrisis is ‘een klop op de deur van de beschaving’. Er is geen tijd meer, No Time.  Klimaatverandering gaat in de ogen van Klein over veel meer dan de uitstoot van CO2 en andere broeikasgassen. Over de technische kanten van de klimaatverandering schrijft ze relatief weinig. Ze gaat een ideologische en filosofische strijd aan. Het ging mis met de gelijktijdige opkomst van de vrije markt- en de brandstoffeneconomie in de achttiende eeuw. Aanvankelijk traag, maar met een razende versnelling na de Koude Oorlog, worden kolen, olie en gas verstookt. In het ‘gedereguleerde kapitalisme’ hebben bedrijven de vrije hand gekregen, overheden hebben het vermogen om nee te zeggen verloren. Belangrijker nog is dat de mens, vooral de westerse mens, afstand moet…

Korte inhoud: Een analyse van de uitstotingen op diverse vlakken van mensen, groepen en gebieden door de brute ontwikkeling van met name de economie. Saskia Sassen stelt nieuwe mechanismen op het spoor te zijn van een brute, keiharde, maar ook complexe ontwikkelingen waarvan uitsluiting het gevolg is. Stelling van het boek: Het systeem is harder dan ooit.\ Stijl: Academisch, weliswaar met veel voorbeelden maar toch lastig te doorgronden. Geschikt voor: Mensen die op zoek zijn naar diepgravende verklaring van de huidige toestand.

Korte inhoud: Geograaf Ewald Engelen beschrijft hoe de financiële sector in Nederland de vrije hand kreeg in de jaren voor de crisis en hoe die in jaren na het uitbreken van de crisis probeerde te voorkomen dat er wezenlijke ingrepen zouden komen. Daarbij werden alle mogelijke middelen gebruiikt, inclusief leugens en chantage, gebruikt door de leden van een ‘schaduwelite’, waaronder bankiers, politici, advocaten en academici om hun gelijk te halen. Stelling van het boek: Het is hoog tijd de financiële sector aan banden te leggen. Stijl: Gedreven, polemisch, fel, duidelijk. Geschikt voor: mensen die zich ook afvragen waarom er na de crisis weinig veranderd lijkt.

Emoties in internationale betrekkingen staan sterk in de belangstelling in academische kringen. Maar hoe werken ze en kunnen we verder komen dan wat kreten over ‘eeuwenoude haat’  en is het zo dat woede en angst altijd de kop moeten overheersen bij terroristische aanslagen. Andrew Ross gebruikt in dit boek inzichten uit andere disciplines om de soms onvoorspelbare werking van emoties te onderzoeken. Deze bespreking van Mixed Emotions. Beyond fear and hatred in international relations verscheen in de Internationale Spectator, oktober 2014. Daarom hier een pdf. Zie pagina 52 (en zie gelijk nog een paar recensies.) De PDF van dit artikel is met toestemming van de redactie overgenomen uit de Internationale Spectator, maandblad voor internationale politiek, uitgegeven door de Koninklijke Van Gorcum te Assen namens het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen ‘Clingendael’ te Den Haag.