Heerlijke platte wereld – Tom Zwitser

april 22, 2018

moderniteitConservatieve denkers vinden dat het op een gegeven moment mis is gegaan met de wereld. Maar wanneer dat gebeurde, daarover verschillen de meningen. Sommigen leggen de breuk bij de jaren zestig: de hippies ondermijnden autoriteit en hiërarchie met vrije seks en vrouwenemancipatie. Een klassiek aangrijpingspunt voor conservatisme is de Franse revolutie: koning en kerk verloren hun vooraanstaande rollen en soms zelfs hun hoofd. Filosoof Tom Zwitser gaat in Heerlijke platte wereld veel verder terug: de kanteling naar de verfoeide moderniteit begon al zo’n duizend jaar geleden met de opkomst van een koopmanselite, die zich afscheidde van het volk.

Die moderniteit ‘geeft snelheid en richting aan zaken die in rust behoren te liggen’. De gevolgen zijn desastreus, zelfs catastrofaal. Het bewijs van Zwitser: echtscheidingen, eenoudergezinnen, criminaliteit en het gebrek aan orde op school en straat. Gezag, openheid, vriendelijkheid en fatsoen ontbreken vrijwel volledig. Mensen leven slechts nog in een soort virtuele werkelijkheid en zijn van zichzelf vervreemd. ‘De moderne mens heeft zijn eigenwaarde en waardigheid verloren’.

Ziel, huwelijk, volk, God

Zwitser bouwt in nog geen tweehonderd pagina’s een heel bouwwerk op, met theorieën die in elkaar grijpen. De ziel, het huwelijk, volk en  God vormen daarbij de uitgangspunten. Die worden stuk voor stuk aangevallen en gekleineerd door de moderniteit. Echtscheiding is mogelijk gemaakt door de staat, constateert Zwitser verontwaardigd.
Zelfs de werkelijkheid verdwijnt. Moderne denkers als John Locke hebben die vervangen door een tabula rasa, een leeg blad. De moderne staat gaat nog verder, die zorgt er voor dat ‘de mens niet meer bij zijn wezen in de buurt komt’. Dat zijn grote claims. De lezer krijgt pagina na pagina stellige uitspraken geserveerd. Aan ambitie is dit werk geen gebrek.

Global village

Die ontwikkeling van de moderniteit gaat steeds verder, van de vroegmoderne staat naar de natiestaat, naar de global village. Met voorbeelden uit de cartografie, de stedenbouwkunde en de architectuur illustreert Zwitser zijn geschiedenis. Neem het huis: het traditionele huis met  voor- en achterkamer en een levendige woonkeuken kende een duidelijke hiërarchie en afscheiding. In de doorzonkamer zijn alle ruimtes gelijkgeschakeld en verdwijnt het onderscheid tussen binnen en buiten. Zelfs de schuifdeuren verdwijnen. En dan doen de televisie en radio hun intrede, die in die open ruimtes niet meer te negeren zijn. ‘We leven dus niet echt meer in de ruimte’, maar worden opgenomen in een virtuele werkelijkheid.

Overspel

De stad is de eerste verschijningsvorm van die vervreemde ruimte. Die brengt geen vrijheid, zoals liberale denkers menen, maar is een discipline-instrument voor de bewoners, het volk. Suburbs hebben het doel gemeenschapsvorming te verhinderen en de vernietiging van het huwelijk te bevorderen. ‘Overspel en onderlinge seksclubjes vinden met stille wederzijdse goedkeuring van de echtelieden plaats. En in menige yuppenbuurt in Nederland is deze bestaanswijze routine,’ weet Zwitser.  

Die erotisering zorgt voor een afnemende betekenis van de vader, een belangrijk thema in dit boek en ook een wederkerend onderwerp in conservatieve kringen. In Nederland was bijvoorbeeld Pim Fortuyn ook al met de vaderfiguur begaan.
Maar Zwitser is radicaler dan Fortuyn. Hij keert zich ook tegen de democratie. Die vergroot de kloof tussen volk en elite. Democratie versterkt de macht van de staat, niet die van het volk. ‘Wie stemt verkoopt (…) zijn ziel.’

Catastrofe

Dit gaat slecht aflopen. Of deze toestand loopt op tegen de grenzen van hulpbronnen en valt dan uit elkaar. Of de natuur, en dat kan ook de menselijke natuur zijn, kan zich wreken. ‘In beide gevallen zullen de slachtofferaantallen gigantisch zijn.’ Zo is dit boek een typisch voorbeeld van catastrofaal denken, waarin bestaande trends tot hun rampzalig einde worden doordacht.  

Heerlijke, platte wereld is de proloog van de ‘oppervlaktetrilogie,’ van Zwitser, waarvan deel 1, Permafrost, al verschenen is. Daarin bond hij vooral de strijd aan met het liberalisme. De analyse in Heerlijke platte wereld is een stuk korter en fundamenteler. Conservatief is zelfs een te milde omschrijving: Zwitser streeft zeker niet naar behoud van de huidige toestand en met zijn nostalgie naar de middeleeuwen en democratiekritiek is geen actuele politiek te bedrijven. Het is wachten op die catastrofe. Of op een ingreep van God.

Liberalisme

De kritiek van Zwitser, die uiteraard verbanden heeft met die van andere denkers en zeker niet alleen van de rechterflank, is op sommige punten onderdeel van bredere stromingen. Zijn zorgen over bijvoorbeeld het afkalven van het publieke domein zijn bij vele anderen te horen. Al zal niet iedereen het er mee eens zijn, dat het einde van de publieke ruimte ook het einde van God inluidt. Zijn kritiek op liberalisme, (een voorname woordvoerder van de moderniteit) is terug te vinden aan diverse kanten, zoals in het boek Why liberalism failed van de conservatieve Patrick Deneen  of in de werken van linkse denkers.
Voor een deel is zijn kritiek ook heel typisch, eigenzinnig en dogmatisch. De moderniteit zet dingen in beweging. Of die in rust hadden moeten blijven, zoals Zwitser stelt, (en of ze dat ooit waren)  is maar de vraag. De moderne denker zal vragen van wie dat had gemoeten. En ze zijn in beweging gekomen. Heeft die moderniteit alleen maar ellende gebracht? Nee, natuurlijk niet.
Als de ziel, het huwelijk, het volk en God geen houvast meer bieden, wat dan wel? De postmoderne denker zegt: vergeet het houvast. Er is niets aan te doen. Maar Zwitser wil terug naar het grote verhaal dat rust en orde brengt. En die ligt niet in de staat, maar in de (tamelijk mythische) gemeenschap.

Gewaagd

Je moet Zwitser nageven dat hij zijn theorie tot het uiterste doordenkt.Dat doet hij met bravoure en de cultuurfilosofische uitstapjes naar bijvoorbeeld de architectuur zijn zeer inzichtelijk. Dit is echt een ideologisch werk, dat een wereldbeeld schetst dat een verklaring voor zeer uiteenlopende zaken biedt. Ook al ben je het niet zijn opvattingen en interpretaties eens, is dit een interessant en gewaagd boek.

Dat neemt niet weg dat sommige uitspraken van Zwitser tamelijk bizar overkomen, zoals over overspel in de yuppenbuurten en ontbreken van alle fatsoen en vriendelijkheid. We leven toch in een tamelijk harmonieuze samenleving, ondanks alle problemen en spanningen. Maar het merkwaardige van gemeenschapsdenkers is dat ze tekenen van gemeenschap vaak niet willen zien.

(Visited 611 times, 1 visits today)
Samenvatting
Review Date
Boektitel
Heerlijke platte wereld. Filosofische schetsen over stedebouw, metafysica, liefde en godsdienst - Tom Zwitser (Blauwe Tijger)
Waardering
31star1star1stargraygray

Geen reacties

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.