Binnen een eeuw transformeerde Japan van een gesloten, feodale maatschappij tot een van de meest welvarende economieën. Tussendoor overheerste het jarenlang op brute wijze delen van grote buur China en ging het de strijd aan met koloniale grootmachten die bijna leidde tot de vernietiging van het land. Van krijgszuchtig en imperialistisch werd Japan opeens pacifistisch en materialistisch. De geschiedenis van Japan lijkt van het ene naar het andere uiterste te schieten. Overmoed, fanatisme, een scherp minderwaardigheidsgevoel, sterk nationalisme, maar ook het vermogen om van verlies en vernedering het meeste te maken hebben een belangrijke rol gespeeld in deze geschiedenis.
In een boek van bescheiden omvang weet Ian Buruma de lezer door dit ingewikkelde terrein te loodsen, hoewel enige voorkennis niet ongewenst is. Buruma woonde jaren in Japan en schreef daar ook diverse andere boeken over.
De eerste vernedering van Japan was de komst van de ´zwarte schepen´ in 1853. Eeuwen lang hadden de Japanners contact met de buitenwereld tot het minimum beperkt. Alleen wat Nederlanders en een paar Chinezen hadden toestemming om handel te drijven. Toch was Japan minder gesloten dan hieruit zou blijken. Kennis van en over het westen kwam het land binnen, zij het mondjesmaat. De vraag was wat er mee zou gebeuren.
De komst van de buitenlanders leidde tot een burgeroorlog en het omverwerpen van de macht van de shogun, de adviseur van de keizer, in feite de militaire heerser. De keizer werd in zijn macht ‘hersteld’. Maar ondanks de progressieve ideeën van sommige invloedrijke denkers, werd Japan geen democratie of iets wat daar op begon te lijken, maar een autoritaire staat.
Buruma wil duidelijk maken dat dit geen uitgemaakte zaak was, maar dat er een strijd van ideeën aan voorafging. Japan kreeg een grondwet van de keizer. Loyaliteit aan de heerser werd in het onderwijs en in de krijgsmacht als het hoogste ideaal onderwezen.
Er waren ook andere krachten aan het werk. Maar tijdens een Weimar-achtige periode in de jaren twintig met de fraaie benaming Ero Guro Nonsensu (guro staat voor grotesk) waren er net als in Duitsland te weinig verdedigers van de democratie. Het idee van onaantastbaarheid van de kokutai, grofweg de Japanse natie, was sterker. Die kon volgens militairen niet aan burgers worden overgelaten. Vanaf 1932 werden kabinetten niet meer door de politieke partijen gevormd.
Een van de tegenstanders van de democratie was de politiek denker Kita Ikki, in andere geschiedenisboeken botweg omschreven als de bedenker van Japans militair fascisme. In 1936 vormden zijn ideeën de inspiratie voor een coup. Hij werd geëxcuteerd, maar het is een blijk van de opvallende omgang van de Japanners dat hij op zijn geboorte-eiland Sado nog word vereerd met een monument terwijl ook zijn graf nog op de toeristische kaart vermeld staat.
Over keizer Hirohito is Buruma vrij beknopt. Door aan de macht te blijven voorkwam hij dat er een militaire dictator kwam. Maar voor het beeld dat Hirohito eigenlijk een pacifist was die per ongeluk in een oorlogssituatie terecht kwam is bij hem geen plaats. Ook de keizer was erg opgetogen toen het nieuws over de aanval op Pearl Harbor bekend werd.
Japan verdedigde de oorlog als een bevrijding van andere Aziatische landen. Dat de heerschappij van de Japanners in China en andere landen net zo, zo niet wreder was dan die van de westerse landen, is een aspect dat dan maar even vergeten werd.
Zijn oordeel over de bezetting door de Amerikanen is genuanceerd. Er kwam een einde aan het militarisme en de Japanners kregen burgerlijke vrijheden. Maar de bekering tot pacifisme maakte het land afhankelijk en zorgde voor een permanent debat over de nieuwe grondwet.
De Olympische Spelen van 1964 symboliseren het moment waarop Japan weer volwaardig lid van de internationale gemeenschap werd. Daarna zijn er uiteraard nog veel dingen gebeurd, maar aan de politieke constellatie van Japan, met de schijnbaar onaantastbare heerschappij van de Liberaal-Democratische Partij ondanks zijn facties en corruptie lijkt geen einde te komen. Wanneer bevrijden de Japanners zichzelf is zijn slotvraag.
Ian Buruma, Inventing Japan 1853 – 1964 (2003)
Nederlandse vertaling: De uitvinding van Japan 1853-1964
Geen reacties