Staatsgrepen, putches, revoluties en coups waren er genoeg in de jaren twintig en dertig. Rusland, Italië, Polen en natuurlijk Duitsland waren er het toneel van. Maar een staatsgreep kan net zo makkelijk in Zwitserland of Nederland plaats vinden, schreef de Italiaanse journalist Curzio Malaparte in dit essay uit 1931. Want de staatsgreep is vooral een technisch probleem en niet afhankelijk van de toestand in een land, aldus Malaparte.
Daarmee keerde Malaparte zich lijnrecht tegen de marxistisch-leninistische uitleg van de revolutie. Die ging ervan uit dat de toestanden voor de arbeiders steeds slechter zou worden door imperialisme en oorlog. Na lang genoeg getergd te zijn zouden de massa’s in opstand komen. Maar Malaparte wijst op de doorslaggevende rol van Trotski in de Russische oktoberrevolutie van 1917. Trotski zette door waar andere bolsjewieken aarzelden.
De titel van dit boek – ‘Techniek van de staatsgreep’ – moet letterlijk genomen worden. Bij de staatsgreep moeten technische installaties als telefoon- en telegraafcentrales, electriciteitscentrales en dergelijke worden veroverd. En dus niet om de min of meer symbolische gebouwen van de staat en ook het op de been brengen van revolutionaire massa’s werkt niet. De paleizen vallen later wel in handen van de coupplegers.
In een nogal herhalerig betoog ramt Malaparte deze boodschap erin.
Die zal deels als provocatie bedoeld zijn geweest. Maar ook als waarschuwing. Malaparte beschrijft de geschiedenis van de jaren na de Eerste Wereldoorlog als die van de strijd tussen voorstanders en tegenstanders van de democratie. Hij gooide dus de conservatieven, de liberalen en socialisten als verdedigers van de democratie op een hoop, en veegden aan de andere kant de extreem linkse en rechtse partijen bij elkaar. Ze waren uit op het veroveren van de staat.
Malaparte wordt wel omschreven als een kameleon die zich aan het politieke landschap aanpast. Hij was achtereenvolgens nationalist, fascist, communist en misschien ook nog een echte katholiek.
Maar eigenlijk is hij de anti-kameleon. Een kameleon wil zich verschuilen. Malaparte niet. Hij kwam vaak in problemen door zijn politieke opstelling. Zo ook door dit boek, waardoor hij in de cel en in ballingschap belandde.
Hij is eerder de karikaturale uitvergroting van de politiek, een fantastische realist. Vooral is hij een zeer goede observator en een nog betere verslaggever. Hij geeft niet zo zeer de simpele werkelijkheid weer, maar de literaire waarheid daar achter.
Zijn beschrijvingen van de Mars op Rome en de kortstondige heerschappij van de futurist D’Annunzio over Fiume zijn fabelachtig. En deze publicatie wijst vooruit naar zijn meesterwerken Kaputt over de Tweede Wereldoorlog en De Huid, over de bevrijding van Italië.
Zijn essay geeft driekwart eeuw later nog te denken over politiek geweld. Hoe vinden politieke omwentelingen plaats? Wat is daar voor nodig en hoe kunnen de aanvallers en verdedigers van de democratie, van de status quo zo men wil, zich het beste opstellen? Valt de staat nog te veroveren of is die zo diffuus geworden dat er geen greep meer op te krijgen is? Veel van de technische installaties waar Malaparte over spreekt, zijn geprivatiseerd of geïnternationaliseerd.
Henk Hofland, al bijna een halve eeuw fan van dit boekje, schreef een nogal cultuurpessimistisch nawoord voor deze uitgave en stelt dat er voor de staatsgreep geen plaats meer is een door consumentisme en internet bepaalde maatschappij.
In een verzorgings- of een marktstaat is een staatsgreep inderdaad moeilijk voor te stellen. Moeten de putschisten de Belastingdienst veroveren, of de Sociale Dienst? Misschien zou een staatsgreep zich nu uitsluitend richten op communicatie en media. Als we in een mediacratie leven, is dat de plek waar de macht in theorie te veroveren is. Maar ook die sector is zo gefragmenteerd dat het tegelijkertijd vrijwel onmogelijk is.
Malaparte schreef dit boek toen samenlevingen nog veel meer gebaseerd waren op centrale geregelde diensten als spoorwegen en simpele telefoonnetten.
De strijdwijze van Al Qaida is misschien wel een hedendaagse aanpassing. Niet de staat, maar de symbolen werden aangevallen ( het Pentagon, World Trade Center, marineschepen, passagiersvliegtuigen). Maar ook de techniek, ( de olieraffinaderij). Na 11 september lag Wall Street lag een dag plat, en ook het luchtverkeer was even uitgeschakeld. De frontale aanval op de staat is onmogelijk geworden. Maar dergelijke aanvallen kunnen het vertrouwen in de staat ondermijnen en hebben dat duidelijk ook als doel.
En daarmee heeft het politiek geweld zich aangepast.
Curzio Malaparte, Techniek van de staatsgreep
Antwerpen/Amsterdam 1987/2009 (oorspr. 1931)
Geen reacties