Het is een vreemde ervaring om het boek Ons betere ik van Steven Pinker nu te lezen. Pinker vertelt in meer dan 1000 pagina’s dat de mens minder geweld gebruikt. Maar iedere keer als ik het nieuws check zie ik de verhalen over Syrië en Irak. Of een bericht over een dreigende genocide in Zuid-Soedan. Of de wapenstilstand in Oekraïne die dagelijks wordt geschonden. In Rusland is een man aan de macht die geen heilig ontzag heeft voor de grenzen van buurlanden. In Amerika won een man de verkiezingen die met onvoorspelbare acties de spanning kan laten oplopen. De Filipijnen worden geregeerd door een man die trots is op zijn dodelijke acties tegen drugsdealers.

En dan lees ik weer: We leven in het meest vreedzame tijdperk in het bestaan van onze soort. Dus de grote vraag: Is dit echt waar? En zo ja, hoe houdbaar is dat?

Oude Testament

Met een grote hoeveelheid data en grafieken probeert Pinker aan te tonen dat de mensheid een stuk vredelievender is geworden in de loop van de geschiedenis. Oorlog, moord, wreedheid tegen dier en mens, of terrorisme: het is allemaal afgenomen. En terwijl Pinker zijn best doet om niet te veel de toekomst te voorspellen, kan hij het toch niet laten: Deze trend gaat zich waarschijnlijk voortzetten.
In den beginne sloeg iedereen elkaars kop in. Lees het maar na in de Bijbel. De broedermoord van Abel en Kaïn was het begin van een reeks bloedbaden, genocide en massaverkrachtingen. Zijn samenvatting van het geweld uit het Oude Testament is bloedstollend.
Maar de mens is gepacificeerd, geciviliseerd en gehumaniseerd. Dat verliep in stadia die duizenden jaren besloegen. Een belangrijke stap naar een minder gewelddadig bestaan was de oprichting van de staat, de Leviathan van Thomas Hobbes. Die eigende zich het monopolie op legitiem gebruik van geweld toen. Daardoor namen de conflicten binnen , maar ook tussen groepen af.

De tweede stap was het beschavingsproces. Pinker sluit hier nauw aan bij de theorie van de in Nederland wel bekende socioloog Norbert Elias. Mensen leerden hun impulsen beheersen, de adel die voorheen voortdurend aan het vechten was moest zich aan koninklijke hoven bekwamen in dans en andere onschuldige activiteiten. En daarnaast kwam de handel op, en handel schept banden waardoor geweld afneemt. In de jaren zestig was er een teruggang te zien, toen de counter-culture vraagtekens plaatste bij veel van de uiterlijke vormen van het beschavingsproces. Maar in de jaren negentig nam het proces weer haar loop.

Een derde trend is de humaniserende invloed van de Verlichting, met de afschaffing van slavernij, marteling en dierenmishandeling. Er kwam een grotere gevoeligheid voor het leed van andere mensen en van andere levende wezens. Kunnen we ons nu voorstellen dat we naar een executie gaan kijken als een vrolijk uitje voor het hele gezin? (Nee, maar in films en games zijn geweld nog aan de orde aan de dag.)  

Een volgende stap werd gezet na de Tweede Wereldoorlog. Oorlogen tussen grootmachten kwamen sindsdien niet meer voor, oorlogen tussen staten in het algemeen veel minder en andere gewapende conflicten namen ook af, van moord en doodslag tot massaslachting en terrorisme.
Bovendien verspreidde het idee van rechten voor vrouwen en homoseksuelen en andere minderheden zich, waardoor geweld tegen hen steeds minder werd geaccepteerd.
En dat zal zich waarschijnlijk doorzetten. Geweld tegen zwarten en vrouwen zal afnemen. De levens van dieren zullen zeker verbeteren. En hoe meer we met elkaar verbonden worden, hoe beter het wordt.

Lees ook de bespreking van Rutger Bregman, De meeste mensen deugen

Cijfers

Dat zijn de historische trends die Pinker ontwaart. Hij maakt veel gebruik van cijfers, maar af en toe heeft dat wel iets tendentieus. Voor de An Lushan-opstand in China in de achtste eeuw noteert hij 36 miljoen doden, terwijl er ook schattingen zijn dat het een derde daarvan is. Voor de recente oorlogen in Congo en Irak trekt hij juist de hoge schattingen van het dodental in twijfel. De cijfers worden gebruikt om het betoog te ondersteunen, maar er wordt behoorlijk mee gegoocheld en de betrouwbaarheid staat niet vast. Verder zijn er over veel zaken geen gegevens.
Als dit cijfers in vergelijkingen wordt gebruikt, wordt dat effect als het ware uitvergroot.
Dubieus is zijn opvatting dat zonder Hitler, Stalin en Mao tientallen miljoenen levens gespaard zouden zijn. Hier wordt een ouderwets soort grote mannen geschiedenis geproduceerd, die niet geloofwaardig is. Alle drie dictators traden op in een omgeving waar grootschalig geweld al aan de orde was. En ze hebben het echt niet in hun eentje gedaan. De schuld vrijwel uitsluitend bij drie grote leiders leggen is of naïef of een poging om de theorie van de steeds minder gewelddadig wordende mens te verdedigen. Aangezien Pinker de theorie van de ‘banaliteit van het kwaad’ onderschrijft, waarmee wordt bedoeld dat geweld vooral gepleegd wordt door ‘gewone mensen’, is dit historisch simplisme.

Experimenten

Na de lange tocht door de geschiedenis wendt Pinker het steven naar het veld van zijn academische expertise: de psychologie. Hij probeert geweld te verklaren aan de hand van interne kwelgeesten als roof, dominatie, wraak en sadisme. Tal van experimenten uit de sociale psychologie tonen aan dat mensen bereid zijn geweld te gebruiken. Denk aan het Milgram- experiment met de schokken voor mensen die vragen fout beantwoorden en de ontaarding van het Zimbardo-experiment met gevangenen en bewaarders. Er worden nog veel meer ingewikkelde experimenten beschreven, die vooral erg omslachtig lijken. Maar volgens Pinker bevestigen ze dat mensen met minder zelfbeheersing gewelddadiger zijn.
Ik moest bij de stuk de hele tijd aan Donald Trump denken, de man die nogal impulsief lijkt te reageren.
Maar wat de link precies is tussen de experimenten en de realiteit is niet direct duidelijk. Terwijl Pinker uitspraken doet over de mensheid, baseert hij zich op testen in een heel beperkt gebied in een heel beperkte tijd met vaak ook een heel beperkte groep deelnemers.

Betere engelen

Dat weerhoudt hem niet van veelomvattende conclusies. Uiteindelijk zijn onze ‘betere engelen’ sterker dan de interne kwelgeesten. We gaan van samenlevingen met een sterke nadruk op autoriteit en gemeenschap naar meer gelijkwaardigheid en uitwisseling. Ook het marktmechanisme bevordert de geweldloosheid. Maar de mooiste kracht is de rede, het verstand. De rede ondermijnt onzinverhalen over heksen en minderheden. De rede zorgt ervoor dat je eerst nadenkt voor je erop slaat. En vaak doe je dat dan niet meer. Door het verstand ga je grotere verbanden zien. “Misschien worden we wel beter omdat we slimmer worden.” En slimmere mensen zijn liberaler, en dat heel specifiek in de zin van klassiek-liberaal, niet links-liberaal. Dat klinkt toch wel erg als: ‘wie nadenkt is het met mij eens.’
Het stuk over de rede eindigt met een lofzang van de econoom Adam Smith, waarin deze gelijk wordt gesteld aan het geweten, maar ook beschreven wordt als de ‘man van binnen, de grote rechter en beoordelaar van ons gedrag.” In deze lofzang is de rede God geworden.

Vertrouwen

Pinker brengt in dit boek heel veel bij elkaar. Van hersenonderzoek tot de grote denkers, van geweld bij de jager-verzamelaars tot de civilisatie-ondermijnende krachten van de hippies. Daar is veel bij om het mee eens te zijn en veel om het mee oneens te zijn. Sommige zaken weet hij echt te verduidelijken. Hij geeft soms onverwachte inzichten, zoals dat politieke correctheid de etiquette is die hoort bij het toekennen van rechten aan minderheden. Bij andere inzichten doemen juist vraagtekens op. Maar het is bijna allemaal interessant en dat over al die pagina’s uitgesponnen. 

Hij is een uitgesproken optimist. Hij maakt het voorbehoud dat de afname van geweld afhankelijk is van de omstandigheden, maar hij zegt erbij dat het niet waarschijnlijk dat die op korte termijn verdwijnen. Dat eerste is natuurlijk een open deur en het tweede is meer een hoopvolle verwachting dan iets anders. Die verwachting wordt gesteund door ‘de feiten’ stelt hij. Maar in sommige gevallen is hij tamelijk losjes met de feiten en hij leunt ook sterk op allerlei psychologische theorieën en experimenten die wel gegevens produceren, maar die niet per definitie het beste basismateriaal voor een wereldbeschouwing bieden.
Ook al zijn er vraagtekens te plaatsen bij sommige gegevens en vergelijking, is de vreedzaamheid van bepaalde tijden en streken opmerkelijk.
Europa kent zeventig jaar geen grote oorlogen meer. De Sovjet-Unie is uiteengevallen zonder dat daar een groot conflict op volgde. Ook in sommige andere delen van de wereld lijkt oorlogsgeweld af te nemen. Maar in een gordel van Mali tot Myanmar is politiek geweld nog veel voorkomend. Om van geweld tegen vrouwen, minderheden en migranten te zwijgen. In delen van Centraal-Amerika is crimineel geweld nu zo frequent dat het de schaal van oorlogvoering aanneemt.
In Nederland is de gevoeligheid voor geweld sterk toegenomen: we vinden geweld erger. De impact van relatief kleine incidenten is daarom soms groot. Psycholoog Pinker heeft voor die impact vreemd genoeg weinig oog.
De grote vraag blijft of de trends die Pinker meent waar te nemen blijvend zijn. Of zijn het laagjes vernis die bij meer tegenwind snel af zullen bladderen? Tribalisme, de neiging om op de eigen, vertrouwde groep terug te vallen, neemt toe. Fantasieën over geweld ook. De aantrekkingskracht van de autoritaire leider wordt sterker.
Het grenzeloze vertrouwen van Pinker in de rede krijgt zoals gezegd religieuze trekjes. Of die rede en de andere engelen uiteindelijk bestand zijn tegen allerlei destructieve krachten en of die rede zelf altijd voor ‘het goede’ aangewend wordt, valt nog te bezien. Het betere ik kan in een oogwenk plaats maken voor het boze ik.

zie ook de bespreking van het nieuwe boek van Steven Pinker – Verlichting nu

Samenvatting

Recensent

Addie Schulte

Review Date

2016-12-04

Boektitel

Steven Pinker, Ons betere ik. Waarom de mens steeds minder geweld gebruikt

Waardering

4