Oswald Spengler was geen nazi, maar zijn denken heeft de nazi’s wel geholpen. Het leven en denken van de ondergangsfilosoof kende meer ingewikkelde verhoudingen, zo blijkt uit deze gedetailleerde biografie, die te vroeg ophoudt.
Toen De ondergang van het avondland vorig jaar voor het eerst in het Nederlands verscheen, leverde dat een spektakel op. In een volgepakt Paradiso gingen intellectuelen met elkaar in discussie over de betekenis en relevantie van het honderd jaar oude boek. Er verschenen recensies en beschouwingen, en ook werd de vraag opgeworpen of uitgeverij Boom het boek niet te positief had gepromoot.
Nu is de biografie van Spengler uitgekomen, waarin het denken van de Duitse ondergangsfilosoof nauwkeurig wordt ontleed en in zijn tijd wordt geplaatst. Het is geen nieuw boek: historicus Frits Boterman promoveerde in 1992 op dit werk. De nieuwe versie is nagenoeg ongewijzigd.
Deze publicatie kan je zien als een reactie van de uitgever op de kritiek dat De ondergang te kritiekloos werd gepresenteerd. Of in ieder geval dat een figuur als Spengler meer context verdient. Met zijn 640 pagina’s is deze biografie wat dik voor een bijsluiter, maar dit boek biedt zeker voldoende om Spengler beter te begrijpen, te plaatsen en te bekritiseren.
Messias
Deze intellectuele biografie richt zich op het denken van Spengler. Maar zijn persoonlijkheid speelt toch ook wel een grote rol. ‘Oswald was een angstig, introvert en labiel jongetje’, die sterk op zijn depressieve moeder leek. Hij hield aan zijn jeugd het gevoel van verlatenheid en angst voor de dood over. Die waren medebepalend voor zijn latere denken. Hij verloor het geloof in God tijdens zijn puberteit. In plaats van de religie kwam de filosofie met toch een christelijke strekking. Hij wilde een messias worden.
Toen zijn moeder overleed in 1910 zegde hij zijn baan als onderwijzer op en ging hij van de erfenis leven. Hij kon zich helemaal richten op De ondergang.
In zijn hoofdwerk staat de tegenstelling tussen Kultur en Zivilisation centraal. De geestelijke en hoogstaande Kultur maakte plaats voor de materialistische en rationele Zivilisation, daarvan was Spengler overtuigd. En Duitsland was het beste in staat om daar nog iets van te maken.
In zijn werk en optreden was status van groot belang. Hij vertegenwoordigde een bepaalde maatschappelijke klasse, de Gebildeten, een hoogopgeleide, traditionele burgerlijke groepering. Intellectuele nieuwkomers verafschuwde hij. (Voor een samenvatting van De ondergang zie mijn bespreking hier).
De interpretatie van het werk van Spengler is complex, omdat hij volgens Boterman drie figuren in zich verenigde: de mystieke levensfilosoof, de cultuurfilosoof en de realist die zich met de politiek bezighield. Hij opereerde op drie terreinen, en die verhouden zich niet altijd even eenvoudig tot elkaar.
Conservatieve revolutie
Spengler was ook tegen veel dingen: tegen het marxisme, de democratie, het liberalisme en eigenlijk alles wat uit de Verlichting voortkwam. Boterman plaatst hem in de stroming van de Konservative Revolution, een zeer conservatieve stroming die echter niet terug wilde naar het keizerlijk Duitsland. De conservatieve revolutie was radicaal, offensief, reactionair en utopisch. Bij Spengler stond het streven naar een sterke staat voorop. Pruisen was daarin het ideaal. Iedereen, arbeider, ambtenaar, industrieel, militair, moet zich kunnen scharen in de eenheid van de staat.
Hierdoor kon Spengler ook het begrip ‘socialisme’ gebruiken, zoals in zijn boek Preussen und Sozialismus. Zijn socialisme was niet gericht op de macht van de arbeidersklasse, zoals in het marxisme. Hij wilde dat de klassenstrijd ophield door de gerichtheid op de staat. Die staat zou dan door een nieuwe Caesar geleid moeten worden. Als voorbeeld daarvan zag Spengler de Italiaanse heerser Mussolini.
Hitler
Spengler was een politiek filosoof die met zijn geschriften aardig wat aandacht trok. Maar hij probeerde zijn ideeën ook in de praktijk te brengen, met name in de roerige jaren 1922-1924. Dit was de tijd van de bezetting van de Roer door de Fransen, van hyper-inflatie, sociale onrust en geruchten van coups. Hij trok vooral op met industriëlen en probeerde de rechts-nationale pers te coördineren.
Van partijpolitiek hield hij zich ver. Een echt prominente rol had hij ook nooit. De couppoging van Hitler in 1923 verstoorde uiteindelijk de pogingen om het conservatieve verzet tegen de Weimar-republiek te bundelen.
Zijn verhouding met Hitler en de NSDAP was ambivalent. Hij werd geen lid van de partij, maar stemde er wel op. Hij ontmoette Hitler en had geen hoge pet van hem op. Maar met de juiste adviseurs zou er mee te werken zijn. De fixatie op antisemitisme deelde hij niet, maar hij deed zelf ook antisemitische uitlatingen. Hij was ervan overtuigd dat het Duitse volk ‘het laatste vruchtbare volk van het blanke ras’ was en dat het een ‘historische missie’ te vervullen had.
Studeerkamer
Hij publiceerde in 1933 het geschrift Jahre der Entscheidung waarin felle kritiek op het nazisme te lezen was. Het was hem te plat, te schreeuwerig, te modern. Maar met zijn anti-democratische denkbeelden had Spengler zelf meegeholpen het klimaat te creëren waarin het nationaalsocialisme aan de macht kon komen, schrijft Boterman.
Een jaar later kwam het tot een totale breuk tussen Spengler en het nieuwe regime. Dat tolereerde zijn onafhankelijke positie niet. Maar het liet hem na een periode van scherpe kritiek ongemoeid. Spengler trok zich terug in zijn studeerkamer en een paar jaar later overleed hij.
Dimensie
Het overlijden van de hoofdpersoon is ook het einde van dit boek en dat is in zekere zin jammer. Want de stem van Spengler bleef daarna doorklinken. Zelfs nu zijn er in Nederland filosofen en politici die zich door hem laten inspireren. Boterman stipt dat in het voorwoord aan. Tegen die nieuwe interpretaties maakt hij bezwaar. Maar daarmee is het fenomeen niet weg.
In dit boek wordt Spengler heel precies in zijn tijd geplaatst. Maar anderen hebben hem uit die tijd gehaald en naar deze tijd gehaald. Een uitgebreidere beschouwing over wat er later met Spengler gedaan is, had een andere dimensie toegevoegd aan dit boek.
Geen reacties