Het vergelijken van het stalinistisch systeem en het nationaal-socialisme was lange tijd, zeker in linkse kring, een taboe. Misdaden van de Sovjet-unie werden gebagatelliseerd en een vergelijking zou de misdadigheid van het Derde Rijk relativeren.
De historicus Richard Overy waagt zich wel aan een vergelijking. Niet met als doel vast te stellen welke van de systemen het meest moorddadig of afkeurenswaardig was. En ook niet om de misdaden van de een tegen die van de ander weg te strepen, omdat de een was begonnen en de ander slechts reageerde. Het gaat bij Overy om overeenkomsten én verschillen. De overeenkomsten waren groot, zoals een Russische vertaler op bezoek in Berlijn in 1940 met eigen ogen vaststelde. De persoonscultus, de megalomane architectuur en nog megalomanere plannen, dezelfde parades en bijeenkomsten, en dezelfde technieken om de bevolking te hersenspoelen, het leek vreselijk veel op elkaar. Maar een van de verschillen was dat de ideologie van het communisme uiteindelijk de vooruitgang van de mensheid nastreefde, terwijl nationaal-socialisme het belang van één volk op het oog had.
In conservatieve, anti-communistische kring is het juist standaard praktijk geweest om de twee systemen gelijk te stellen, onder de vlag van het totalitarisme. De term voldoet volgens Overy niet om de beide systemen te beschrijven. Te veel wekt die de indruk dat een kleine, gewetenloze elite de massa overheerst. Een van zijn terugkerende thema’s is juist dat een groot deel van de bevolking al dan niet enthousiast de doelen en methodes van deze regimes steunde.
Die steun gold bijvoorbeeld de strijd tegen het ‘terrorisme’. De Sovjet-Unie onder Stalin en het Derde Rijk onder Hitler zagen zichzelf als de frontstrijders in een oorlog tegen internationaal terrorisme. Dat was de rechtvaardiging voor een grootschalig apparaat voor de repressie van de oppositionele krachten. In de Sovjet-Unie werd die repressie uitgevoerd onder de noemer van waakzaamheid tegen de imperialistische vijand, in het Derde Rijk was wraak het motief, wraak op al diegenen die Duitsland een nederlaag hadden laten lijden. In geen geval was de staatsterreur willekeurig, maar gericht tegen de meestal vermeende vijanden.
Maar het was niet door terreur dat Hitler en Stalin aan de macht konden blijven. In zekere zin was terreur een zwaktebod, hoewel het ook een wezenlijk kenmerk van deze systemen was.
Wel werd in beide landen een uitgebreide machinerie opgebouwd om de loyaliteit van de bevolking te registeren en te stimuleren. In het Derde Rijk hadden cel- en blokhoofden de taak ieder huishouden een keer per maand te bezoeken, te controleren of ze de vlag uithingen op de aangewezen dagen en te ondervragen over hun opvattingen over het regime. Opvallende conclusie is dat de NSDAP een meer complete greep had op de bevolking dan de Communistische partij . Deels is dat te verklaren uit de geografie, de Duitse partij was beter georganiseerd en was deel van een uitgebreid nationaal-socialistisch verenigingsleven.
Misschien was dat wel een van de redenen dat in de Sovjet-Unie veel meer mensen werden opgesloten, zeker in de jaren dertig. De jaren van de ‘grote zuivering’ (1937-1938) springen er daarbij bovenuit. Tenminste 1,8 miljoen mensen kwamen om in de Gulag-kampen of door terechtstellingen.
Het Derde Rijk bracht, direct of indirect, 7 miljoen mensen om het leven. En dat is nog maar een deel van de gruwelijke statistiek. Er waren vier tot vijf miljoen slachtoffers van de hongersnood in de Sovjet-Unie in de winter van 1932-1933. Dan zijn er nog de miljoenen slachtoffers van de oorlog.
Het Derde Rijk was de manifestatie van een tot het uiterst doorgevoerd nationalisme. De Sovjet-Unie ging uit van een anti-nationalistische opvatting. Groepen die wel een nationale identiteit nastreefden of die daarvan verdacht werden, werden daardoor de tegenstander. Dat kon de Duitsers zijn die in Rusland woonde, de Tsjetsjenen, maar ook de joden, zoals na de oorlog gebeurde. Toch is er volgens Overy een verschil. Hitler maakte onderscheid op basis van racisme. Stalin handelde op vanuit politieke angst.
Beide systemen waren gebaseerd op utopische verwachtingen en het afwijzen van liberale opvattingen. Ze hadden het idee een ‘duizendjarig rijk’ te scheppen dan wel een einde aan de geschiedenis als klassenstrijd te maken. Daarbij waren wetenschappelijke concepten van het grootste belang, rond biologie en ras in het Duitse geval, rond sociologie en klasse in het Russische. Door zich te beroepen op wetenschap waren deze dictaturen modern en onderscheiden ze zich van klassieke, autoritaire regimes. Voor alternatieve systemen als de kerk of een wet die boven de partijen staat, was geen plaats. In beide gevallen bestond er een absoluut geloof in de eigen missie, die een voedingsbodem bood voor haat en geweld.
Beide dictaturen waren van uit hun aard gericht op het voeren van strijd. De hele samenleving werd gemilitariseerd. Voor Hitler was oorlog ook een doel op zich. Stalin zag oorlog als onvermijdelijk, maar hij hoopte vooral te profiteren van strijd tussen de kapitalistische landen onderling.
Overy verzet zich tegen twee karikaturen van de dictators: een waarbij ze als almachtig worden afgeschilderd en zonder enige belemmering alles kunnen beslissen, een ander waarbij ze als zwakke heersers worden afgeschilderd die afhankelijk zijn van de omstandigheden en de mate waarin ondergeschikten hun wensen uitvoerden. Hij kiest voor een middenweg. In de loop van de tijd verwierven de dictators meer macht en werd steeds meer op het centrale niveau besloten. Ze waren niet zwak, werden juist sterker, maar hadden geen ongelimiteerde macht.
Zo verklaart hij ook Stalins weigering om in de vroege zomer van 1941 het Rode Leger te mobiliseren tegen de dreiging van Nazi-Duitsland. Hij verwachtte dat Duitsland de oorlog in West-Europa zou willen afronden. Wat Stalin dacht werd uitgevoerd, in weerwil van alle waarschuwingen. Dat is dictatuur.
The Dictators is een bijna encyclopedisch, maar ook zeer analytisch werk, waarin op een zeer grondige manier wordt beschreven hoe deze dictaturen werkten. Economie, religie, de wet, het kampsysteem, de rol van de partij ten opzichte van de staat en nog veel meer komen aan de orde in de dichtbedrukte 650 pagina’s.
In tegenstelling tot de tegenwoordig populaire werken van bijvoorbeeld Beevor propt Overy zijn boek niet vol met anecdotes. Hij maakt wel gebruik van persoonlijke herinneringen en verhalen, maar stelt die in dienst van de analyse. Misschien minder lekker om te lezen, maar een aanpak waar je als lezer echt wat van opsteekt.
Richard Overy, The Dictators. Hitler’s Germany, Stalin’s Russia
Vertaald als: Dictators. Hitlers Duitsland, Stalins Rusland.
Geen reacties