Historici deinzen de laatste tijd niet terug voor de grote greep. En dat levert fraaie resultaten op. Denk bijvoorbeeld aan Harari of Scheidler. De Belgische historicus Jonathan Holslag houdt zich ook niet bezig met een klein voorval of een detailstudie. Hij beschrijft maar liefst 3000 jaar politieke geschiedenis in zijn boek Vrede en oorlog. Het is een ambitieus, maar ook toegankelijk werk geworden met een zeer brede insteek.
Holslag, bekend van eerdere werken over Europa en China, heeft hier inderdaad bijna een wereldgeschiedenis van gemaakt. Eurazië speelt de hoofdrol. In veel mindere mate komen de Amerika’s aan bod. Sub-sahara Afrika en Australië blijven bijna geheel buiten beschouwing, maar daar woonde lange tijd bijna niemand en daar zijn weinig bronnen van. Het gaat hier om grote politieke eenheden die vaak streefden naar machtsuitbreiding.
Een eurocentrische blik volstaat niet. En dat is terecht, want zoals Holslag schrijft, begon de westerse overheersing pas echt vanaf 1750. Lange tijd was zeker het noordwesten van Europa een nauwelijks relevante uithoek van het strijdtoneel. Bijzonder is ook dat het recente verleden niet bevooroordeeld wordt. Ieder tijdvak van 250 jaar vanaf 1000 BCE (before common era) krijgt ongeveer evenveel pagina’s.
Wie wat van de huidige internationale betrekkingen wil weten, moet dus het Verdrag van Verdun (843, opdeling van het rijk van Karel de Grote) kennen, maar ook het verdrag van Shanyuan (1005, verdrag tussen de Chinese Liao en het Tibetaanse koninkrijk Xia). Niet alleen de Habsburgers, de Bourbons en de Hohenzollern doen ertoe, maar ook de Safawiden, de Tang, Song, Ming en Qin-dynastiën, de Parten, de Gupta’s en de Mogols, de Seleuciden en Ottomanen, de Olmeken en de Maya om maar een greep te doen.
Universele leider
Een belangrijke bijrol is weggelegd in deze geschiedenis voor het weer, het klimaat, of het milieu in bredere zin. Koude en droogte zorgden voor crises en schaarste en gaven vaak genoeg de impuls tot nieuwe expedities. Een paar koude zomers of de krijgers in de steppen sprongen op hun paarden om een gigantisch rijk te veroveren.
Er komen tal van heersers in dit boek voor, met fraaie titels: koning der koningen, universele leider, beter bekend als Djengiz Khan, de illustere oftewel Augustus. De een wist nog zekerder dan de ander dat zijn heerschappij van God gegeven was. Maar het lot van de gewone mensen krijgt ook aandacht, vooral in hun lijden. Gedichten en citaten van ooggetuigen scheppen wat lucht in de over elkaar buitelende dynastieën en heersers.
Geschiedenis als spiegel
Holslag bezingt het nut van geschiedenis in lyrische termen en stelt die tegenover ideologieën. De geschiedenis komt hier inderdaad als relativerende kracht naar voren. Enerzijds door de opkomst en het verval van al die rijken en staten. ‘Gebruik geschiedenis als een spiegel om zo na te gaan hoe de opkomst en van een dynastie in zijn werk gaat,’ zo citeert Holslag de Chinese heerser Taizong.
En ten tweede door de loop van omstandigheden. Wat als de Mongolen in de dertiende eeuw wel waren doorgetrokken naar West-Europa? Of als de Chinezen hun maritieme ambities niet hadden opgegeven? De geschiedenis had op zoveel manieren anders kunnen lopen. En ten derde maakt het verloop van tijd zelf de zaken anders. De barbaarse invallers van gisteren zijn de burgers van morgen. Maar de belangrijkste les van de geschiedenis lijkt paradoxaal genoeg dat mensen niet van de geschiedenis leren: ze vervallen steeds in hetzelfde patroon.
Eeuwige vrede
Het boek van Holslag heet Vrede en oorlog(in de Nederlandse vertaling, het Engelstalige origineel heet A political history of the world). Maar de vrede komt er toch iets minder goed vanaf dan de oorlog. Aristoteles wordt geciteerd: We voeren oorlog om vrede te hebben. Vrede was vaak het doel dat heersers dachten te bereiken door nog een oorlog te voeren. En dan nog een.
Een weg naar de eeuwige vrede ziet Holslag niet. Een recept daarvoor vrede, zoals zijn landgenoten David van Reybrouck en Thomas D’Ansembourg gaven in hun boekje Vrede kun je leren, levert hij niet. De toenemende verwevenheid van de wereld via handel en andere kanalen leidt niet vanzelf tot vreedzaam samenleven. Er zijn vele diplomaten, maar dat heeft oorlog ‘nooit’ weten te voorkomen, stelt hij. Is dat niet wat te rigide? Hoe was de Cuba-crisis afgelopen zonder diplomatie?
Steven Pinker beschreef in Ons betere ik hoe volgens hem oorlogen minder voorkomen. Volgens Pinker neemt het aantal slachtoffers van oorlog gestaag af. Holslag lijkt daar heel anders over te denken, al gaat hij niet rechtstreeks in debat met Pinker. Alle mogendheden zijn even wreed en de Verenigde Staten maakten net zo goed gebruik van hun macht als allerlei beruchte voorgangers dat deden.
Waar Pinker zich toelegt op statistiek en op zoek gaat naar allerlei langdurige ontwikkelingen en processen domineert bij Holslag het verhaal en de continuïteit. In het meest recente deel kan je je afvragen of hij er genoeg oog voor heeft dat sinds de Tweede Wereldoorlog (nu toch zeventig jaar geleden) een rechtstreekse, militaire confrontatie tussen supermachten is uitgebleven. Tot nu toe, zeg ik daar achter aan, maar toch. Of het zo blijft? De voortekenen zijn zeker niet allemaal gunstig. In een eerder boek heeft Holslag zich somber uitgelaten over de kans op een confrontatie van China met de VS of andere landen.
En daar zijn structurele redenen voor. Het veiligheidsdilemma steekt steeds weer zijn kop op. Als een land zijn defensie versterkt, ziet de ander dat als een bedreiging. Waarop dat land zijn defensie zal versterken. Nog een dilemma: economisch succes leidt tot macht, en macht leidt bij andere staten tot angst. Economisch falen leidt tot zwakte en dat is ook niet gunstig.
Gevoeligheid
Het bescheiden recept van Holslag is nederigheid en gevoeligheid. Nederigheid ten aanzien van de idealen en gevoeligheid voor zowel de steun in het eigen land als voor de gevoeligheden van de andere partij. Maar is die nederigheid niet toegenomen? Wie durft zich nog als ‘universele leider’ te betitelen? Of komt dat ook weer terug, bijvoorbeeld in de cultus rond Xi Jinping?
Dit is een heerlijk pessimistisch boek, waarin vooruitgang niet alleen maar een opgaande lijn is, maar vaak zijn eigen prijs heeft. Machtspolitiek heeft mede dankzij technologische vooruitgang in de twintigste eeuw nieuwe extremen bereikt. En voor deze eeuw zijn er geen garanties. De blik vanuit 3000 jaar geschiedenis is een mooi tegenwicht tegen het modieuze idee dat ‘wij’ zoveel anders dan onze voorouders. De recidivekans blijft groot, dat is de waarschuwing.
Geen reacties