Het nieuws is niet wat het is. Zeker niet als het over het Midden-Oosten gaat. Dat betoogt voormalig correspondent Joris Luyendijk in zijn reeds veelbesproken boek Het zijn net mensen. Via de media komt het Midden Oosten op een heel andere manier op ons over dan het werkelijk is.

Met dit boek heeft Luyendijk groot succes geboekt. Terecht, want het is een goed geschreven betoog. Hij laat een kant van het Midden-Oosten en van de journalistiek zien die voor de meeste buitenstaanders verborgen blijft. Misschien is het ook zo populair omdat het een kritiek op de gevestigde media is. Hij beschrijft de Israelische propagandamachine, samengebald in het zinnetje ‘they are killing innocent Jews’ en zet die af tegen de veel minder efficiënte Palestijnse pr-praatjes. Zelfs de woorden waarin de journalisten verslag doen van de gebeurtenissen zijn niet onpartijdig.

  
Op veel punten heeft Luijendijk ongetwijfeld gelijk. Want nieuwsproducenten en -consumenten moeten zich meer bewust zijn van de verborgen betekenissen, de ontbrekende schakels, de ingebakken boodschappen. Natuurlijk is het vrij stom om in Caïro, Beiroet of Tel Aviv de berichten van de persbureau’s voor het eigen medium samen te vatten. Dat kan in Amsterdam net zo goed. Een correspondent moet iets toevoegen, op pad gaan, de sfeer van een ander land weergeven, en zich zeker niet blindstaren op wat er bij de officiële instanties gebeurt. Als correspondent deed Luyendijk dat ook niet.

Maar de kritiek van Luijendijk gaat verder. Nieuws bevestigt vooroordelen. “Ik werkte mee aan het beeld dat Arabieren eng, gevaarlijk en exotisch zijn.” Een uitdrukking als ‘een speciale weg voor joden’ ging hij gewoon vinden. Zijn conclusie is dan dat het principe van nieuws niet werkt in den vreemde. Want nieuws is de uitzondering op de regel en die regel kennen we niet. Deze landen zijn zo anders dan we gewend zijn dat het verschil, de kloof niet of nauwelijks met normale journalistieke middelen te overbruggen is. En er is te weinig ruimte om over de gewone dingen te schrijven, waardoor de ‘regel’ , de gewone toestand bekend zou worden bij de gemiddelde krantenlezer. Als dat al zou lukken, doemt het volgende probleem op: De dictatuur in de Arabische landen  of in het geval van ‘het Heilige Land’ de bezetting. De gevolgen daarvan, vooral de morele erosie, zijn niet over te brengen, en pas te begrijpen na er zelf fysiek de gevolgen van te hebben ondervonden. De oorlog in het Heilige Land gaat om beeldvorming. En daarin is Israël oppermachtig, net zoals het dat militair is. En de bezetting is terreur en dictatuur in een. Bijsturen door correspondenten kan niet.

Dat is een wel erge sombere conclusie. Er is ook wel wat op aan te merken. Zijn kritiek heeft iets naïefs. Het deed me denken aan het moment waarop ik er als klein jongetje achter kwam dat niet alles wat geschreven staat ook waar is. Luyendijk komt er achter dat niet alles wat journalisten vertellen de volledige en onomstotelijke waarheid is en is net zo teleurgesteld.

Overdrijving, generalisatie, een verschil tussen de werkelijkheid en de weergave zijn niet voorbehouden aan een bepaalde regio of een bepaalde vorm van journalistiek. In zekere zijn ze eigen aan de journalistiek. In het nieuws worden bepaalde voorvallen of personen overbelicht, de rest verdwijnt in de schaduw. Het werkt ook langs bepaalde lijnen. Volgens een van de definities is nieuws het ‘verwachte onverwachte’ . Het is nieuw, maar ook weer niet zo nieuw dat het onherkenbaar wordt. Luijendijk is te pessimistisch. Goede journalistiek is juist noodzakelijk. Luijendijk heeft ook geen alternatief, behalve te zeggen dat de media openhartiger moeten zijn over hun beperkingen. In principe is er geen reden dat te beperken tot de verslaggeving over het Midden-Oosten. Want ook de politieke journalistiek en de misdaadverslaggeving zijn aan beperkingen onderhevig…. Er is geen volledige openheid en ook over politici en criminelen bestaan allerlei vooroordelen die door de journalistiek telkens bevestigd worden. Die vormen van journalistiek hebben misschien wel net zo veel overeenkomsten als verschillen met die van de correspondenten in het Heilige Land. Maar ik heb het idee dat lezers en kijkers niet zitten te wachten op verslagen die standaard vergezeld gaan van een serie voorbehouden.

Misschien zijn de idealen van de journalistiek niet te verwezenlijken. Daar zijn het idealen voor. Aan de andere kant hebben ook rond de belangrijke kwesties in het Midden Oosten journalistieke producties grote invloed gehad. Denk aan de geleidelijke ontmaskering van de leugens over de reden voor de Irak-oorlog. De beperkingen zijn er om te overwinnen.

Waardering:
Joris Luyendijk, Het zijn net mensen. Beelden uit het Midden-oosten