In het najaar van 2018 publiceerde The New York Times een serie artikelen over China onder de kop: The land that failed to fail. Vaak was aangekondigd dat China zou falen; de Communistische Partij zou de macht kwijtraken, de economische groei zou stagneren of grootschalige onrust zou de kop op steken. Maar geen enkele keer was dat gebeurd en China ontwikkelt zich nog steeds met de vaart van een hogesnelheidslijn.

De Britse sinoloog Martin Jacques noemt dat ‘mislukkingsscenario’ in zijn boek When China rules the world een van de verkeerde manieren waarmee vanuit het Westen naar China wordt gekeken. Die visie gaat ervan uit dat er maar een manier is waarop landen modern kunnen worden, namelijk de westerse manier. Alle andere manieren zullen vroeg of laat vastlopen. Maar dat klopt niet, stelt Jacques, er zijn vele wegen naar de moderniteit. China toont daarvan de belangrijkste.

Eenheid

China is anders, anders dan het Westen. Dat is een van de twee centrale boodschappen van Jacques. De andere boodschap is dat China het belangrijkste land ter wereld gaat worden.

China is anders door zijn geschiedenis van continuïteit en eenheid. Chinezen zijn geneigd om de oorsprong van China vijfduizend jaar in het verleden te zoeken. Dat vindt ook Jacques wat te ruim, maar tweeduizend jaar lang is er wel sprake van China. Andere landen kunnen niet bogen op zo’n lange geschiedenis. Dat verleden vormt China nog sterk. Daarbij horen ook allerlei politieke ideeën en vormen. Het idee van een paternalistische staat met een onbedreigde autoriteit is daar een van. Dat is iets heel anders dan het idee van de staat in het Westen, die steeds in concurrentie was met andere organisaties, zoals de kerk. Een ‘maatschappelijk middenveld’ zoals dat zo mooi heet, heeft China niet en nooit gehad. De staat lijkt sterk op de familie, waarin de pater familias het voor het zeggen heeft, zeker zolang die voor de basale benodigdheden zorgt.

Eenheid is in China heel belangrijk, ook al heeft China zijn tijden van verdeeldheid, warlords en burgeroorlogen gekend. Individualiteit staat veel minder in aanzien dan de groep.

China is ook geen natiestaat, maar een beschaving-staat op continentale schaal, stelt Jacques. De omvang van China, met name het aantal inwoners, is veel groter dan die van Europese naties of zelfs dan de Verenigde Staten. Het huidige China is de voortzetting van een Chinese beschaving, niet als de manifestatie van een Chinese natie.

Superioriteit

Bij dat idee van een millennia-oude beschaving en een roemrijk verleden hoort een sterk gevoel van superioriteit. Dat toont zich, zo schrijft Jacques, ook in een sterk raciaal meerderwaardigheidsgevoel, vooral ten opzichte van zwarten en Aziaten met donkere huidskleur. De negatieve ervaringen van zijn Maleisische echtgenote Harinder Kaur Veriah in Hong Kong lieten hem dat duidelijk zien. Zij werd zo slecht behandeld in een ziekenhuis in Hong Kong dat ze voortijdig overleed.

De verhouding met witten, ooit de overheersers van grote delen van China, is ambivalenter. De witten hebben China vernederd, maar nu is het tijd om de zaken gelijk te trekken. 

Jacques geeft interessante inkijkjes in de Chinese psyche. In de internationale verhoudingen gaat het niet alleen om de omvang van de economie of de grootte van strijdkrachten. Ook culturele zaken, zoals de omgang met eten en kleding, spelen een rol en dat maakt hij goed duidelijk.  Andere delen van de wereld zullen veel meer van de Chinese cultuur, van de geschiedenis tot de thee, gaan overnemen. Maar de Chinese theehuizen die hij zag opbloeien in westerse steden zijn er nog niet. 

Xi Jinping

Dit boek waarvan de eerste (en hier besproken) versie zo’n tien jaar oud is, heeft overwegend goed standgehouden. De trends die Jacques aanwees, hebben zich voortgezet, soms zelfs in verhevigde mate. China heeft niet gefaald, het groeit nog steeds en breidt op allerlei vlakken zijn macht nog steeds razendsnel uit. Dat uit zich vooral in internationale infrastructuur met het megalomane One Road, One Belt-plan, maar ook op terreinen als kunstmatige intelligentie. De handelsoorlog met de VS lijkt het land nog niet overmatig te deren. Integendeel, met Trump in het Witte Huis, kan Xi Jinping zich opstellen als de vertegenwoordiger van de redelijkheid en de vrijhandel.  Trump is een geschenk uit de hemel voor de machthebbers in Beijing. Jacques schreef in zijn boek dat de VS aan de vooravond staan van een psychologische, emotionele en existentiële crisis. Grote woorden, maar de crisissfeer die opstijgt uit Washington is onmiskenbaar. 

Keizer

Jacques neemt duidelijke stellingen in. Maar hij herhaalt die te vaak. Keer op keer lezen we over het belang van eenheid voor de Chinezen, de eeuwenlange geschiedenis van het land etc. Dat veraangenaamt het lezen niet.

Soms lijkt zijn visie op China al te rooskleurig en is hij te veel onder de indruk van de prestaties. Over de keerzijden van de opmars van China lezen we weinig, of het nu gaat om de slachtoffers van de Grote Sprong Voorwaarts, de huidige omgang met de mensenrechten, de schade aan het milieu of de ongelijke verhoudingen met andere landen. Alleen het racisme en het superioriteitsdenken ziet hij als een groot probleem.

In het verleden waren de landen rond het Koninkrijk van het Midden schatplichtig aan de keizer en die situatie kan terugkeren, schrijft Jacques tamelijk laconiek. Op dit moment hebben landen nog weinig tegenwicht geboden aan de opmars van China, maar dat kan veranderen. Een militaire confrontatie acht hij minder waarschijnlijk. Moeten we straks buigen voor de keizer van China?