De universele verklaring van de rechten van de mens

mei 16, 2018

Mensenrechten lijken in Nederland iets vanzelfsprekends. Wie is er niet voor? Die vanzelfsprekendheid ontneemt het zicht op een paar lastige kwesties en op de revolutionaire eigenschappen van de rechten van de mens.  

Pas zeventig jaar geleden nam de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens aan. Mensenrechten werden hierin internationaal, zelfs universeel, vastgelegd. Eerdere verklaringen over mensenrechten waren de zaak van afzonderlijke landen. In 1948 bonden staten zich aan mensenrechten, die in principe kunnen en moeten leiden tot een inperking van de macht van diezelfde staten over hun burgers. 

De Verklaring, onlangs uitgebracht als een handig boekje door uitgeverij Atlas Contact, blinkt uit in beknoptheid en helderheid. In de opmaak in dit boekje beslaan de dertig artikelen tien pagina’s. De tekst is van een grote stelligheid en zelfverzekerdheid. Er zijn weinig mitsen en maren. Dit zijn universele waarheden die als het ware zijn neergedaald en vastgelegd. Het idee is eigenlijk dat de mensenrechten al bestonden voor ze werden vastgelegd. Eigenlijk vertelt de verklaring iets wat men al wist, maar nu op schrift wordt gesteld. In die zin heeft de verklaring een bijna religieuze status, zoals ook in sommige grote religies het verhaal door profeten is vastgelegd. Het is ook heel slim geformuleerd en verhult zowel de discussie als de consequenties.

Uitvinding

Je kan er ook op een andere manier naar kijken. Mensenrechten zijn door mensen bedacht. Ze zijn niet afkomstig uit de natuur of van een godheid. Ze zijn een moderne uitvinding. Verreweg de langste periode waarin de mens bestaat dacht niemand eraan dat mensen rechten zouden kunnen hebben, die ze niet van een god of een heerser kregen. In traditionele samenleving zijn de geboden en verboden vaak belangrijker dan de rechten. In die zin zijn de mensenrechten de bijl aan de wortel van veel tradities. Of je dat goed of slecht vindt, is een tweede.

in korte teksten komen veel onderwerpen aan de orde van vrijheid van meningsuiting, het recht op leven, op onderwijs, op arbeid. Samen schetsen deze rechten een fatsoenlijke wereld, die ver afstaat van de werkelijkheid voor veel mensen. En misschien ook een onbereikbare wereld. Kan ook maar één land zeggen dat ze deze mensenrechten altijd respecteert voor alle ingezetenen?

Suprematie

De Verklaring spreekt over ‘de suprematie van het recht’. Maar er is geen mechanisme om deze rechten af te dwingen. Dat is een belangrijk verschil met het Europese Verdrag voor de Rechten van de Mens. Daarom zijn de universele mensenrechten tot op zekere hoogte een droom. Die suprematie van het recht is volgens de Verklaring nodig ‘opdat de mens niet gedwongen worde in laatste instantie zijn toevlucht te nemen tot opstand tegen tirannie en onderdrukking.’ Impliciet erkennen de ondertekenaars dus het recht op opstand in het geval van de schending van mensenrechten. Nog zo’n revolutionaire eigenschap.

Niet alleen de staat is overigens gebonden aan de mensenrechten. De Verklaring richt zo ook tot individuen. Mensen behoren zich ‘jegens elkander in een geest van broederschap te gedragen’ (Art. 1). Met de rechten komt dus een zware plicht. Rechten heb je niet voor zelf alleen.

Deemoed

Het universele karakter van de mensenrechten wordt nog al eens in twijfel getrokken. Zijn die rechten niet een westerse vinding, die aan andere landen worden opgedrongen? Dat is maar de vraag. Zoals Michael Ignatieff uitlegt in zijn boek Human rights as politics and idolatry, kun je de Verklaring ook zien als een uiting van het besef van westerse landen dat ze in de Tweede Wereldoorlog het verkeerde voorbeeld hadden gegeven. Geen westerse hoogmoed maar deemoed. De boodschap aan andere landen is dan: doe niet zoals wij hebben gedaan. 

Er zijn vele manieren om mensenrechten te gebruiken. Maar twee manieren vormen een patroon dat vaak terugkeert. Er is de a-politieke, vooral morele houding die weinig rekening houdt met de omstandigheden maar die de idealen voor iedereen uitdraagt. Die staat tegenover de politisering van mensenrechten waarbij die worden gebruikt als middel in de strijd tussen landen of zelfs culturen. “Mijn mensenrechten zijn beter dan de jouwe.”

Utopie

Mensenrechten vormen een onhaalbare standaard, zoals dat hoort bij een ideaal. Volgens onderzoeker Moyn zijn ze zelfs een laatste utopie. Dat kan mensenrechtenactivisten een wat wereldvreemde blik bezorgen, die losstaat van de dagelijkse politieke praktijk van compromissen. Als ze er toch op blijven hameren, dan krijgen ze het verwijt niet-realistisch bezig te zijn.

De tegenhanger van die principiële benadering is het instrumentele of opportunistische gebruik van mensenrechten: als een stok om andere politieke regimes mee te slaan. Lang was dat het voorrecht van het Westen. Maar doen landen die mensenrechten op grote schaal schenden, dat ook. Zie de kritiek van Turkije op de beperking van de vrijheid van meningsuiting in Nederland of Duitsland. Rusland produceert ieder jaar een rapport over de schendingen van rechten in het Westen. Iedereen kan het spelletje spelen. De universele mensenrechten zijn zo verworden van een middel om staten in bedwang te houden tot een middel in een machtsstrijd tussen staten. Ze verenigen niet, maar verdelen.

In zijn recente boek Gewone Deugden vroeg Michael Ignatieff zich af of de universele mensenrechten niet te hoog gegrepen zijn. Zijn mensen wel bereid tot die broederschap met mensen met wie ze niet veel delen? In haar korte voorwoord wijst Oxfam Novib-directeur Farah Karimi er op dat mensenrechten onder druk staan, ook in Europa. Er lijkt minder behoefte aan universele mensenrechten. Halen die de volgende 70 jaar of gaan ze hun revolutionaire potentieel alsnog waarmaken?

(Visited 422 times, 1 visits today)
Samenvatting
Review Date
Boektitel
De universele verklaring van de rechten van de mens - Atlas Contact
Waardering
41star1star1star1stargray

Geen reacties

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.