Is Rusland na de val van de Sovjet-Unie een ‘Europees’ land geworden? Waarom is de confrontatie tussen Rusland en het Westen zo heftig is geworden? Dat zijn vragen die al jaren spelen in de internationale politiek en die in Nederland een nieuwe urgentie hebben gekregen door het referendum over het associatie-akkoord van de EU met Oekraïne, dat ook over onze verhouding met Rusland blijkt te gaan.
In zijn boek De Wraak van Poetin wil Hubert Smeets wil vooral verklaren waarom de ‘Europeanisering’ van Rusland na 1990 is mislukt en welke gevolgen dat heeft.
Smeets analyseert het pad van Poetin dat het vervolg is op het mislukte Europese project dat onder Michail Gorbatsjov in gang werd gezet, maar onder Boris Jeltsin al vastliep. In plaats van een parlementaire democratie kwam er een presidentiële republiek, in plaats van een tot compromissen bereide vrienden werden Rusland en de EU buren met een ingewikkelde verhouding, in plaats van een open markteconomie ontstond in Rusland een neofeodaal kapitalisme waarin de staat het laatste woord heeft. De lijn van Poetin was in vele opzichten een voortzetting, in sommige opzichten met meer succes, van eerder ingezette lijnen. Maar de geschiedenis, of het nu het schisma van de christelijke kerk is of de zuiveringen van Stalin zijn, blijft vlakbij.
Dronken president
Hoe anders was dat In 1990. Toen was ook NRC-correspondent Hubert Smeets bevangen door het optimisme van de veranderingen in het land. “Geef het twintig jaar,” zei hij tegen een Russische vriend ‘in een goede en licht besprenkelde bui.’ Maar de constanten van de Russische geschiedenis bleken sterker: ‘centralisme, autoritair leiderschap, horigheid van de onderdanen, angst en weerzin voor het decadente Westen plus trots op de eigen ‘unieke’ cultuur.’ Rusland bleef buiten belangrijke Europese ontwikkelingen. Er waren pogingen tot verandering zijn, maar de hervormers hebben het wel zwaar.
Dat blijkt ook uit de ervaring van Michail Gorbatsjov. Zijn glasnost opent de deur voor het verlangen van consumenten naar meer welvaart en van niet-Russische nationalisten naar onafhankelijkheid, maar leidde niet tot hele goede verhoudingen met de buitenwereld of veel vrijheid en openheid in eigen land.
Boris Jeltsin belichaamt de chaotische periode na het einde van de Sovjet-Unie. Weliswaar verzet hij zich met succes tegen een coup van de oude garde, maar hij voert hervormingen halfslachtig door en legt binnen een paar jaar de basis voor een presidentiële republiek. Ook ontstaat het gevoel van vernedering, een Versailles-syndroom zonder militaire nederlaag. Rusland werd niet meer serieus genomen, en dat was ook lastig met een dronken president.
Rusland is er dan al van overtuigd dat het ‘de gendarme’ mag zijn in zijn invloedssfeer en dat het tmag opkomen voor de rechten van de Russen in andere landen. Dat blijkt al in de jaren negentig in Transnistrië en Abchazië, en in 2014 op de Krim en in Oost-Oekraïne. Het optreden van Poetin heeft wortels in de tijd voor hij aan de macht kwam.
Onder Poetin groeit de economie stormachtig, maar de staat houdt het laatste woord. Er is wel een middenklasse, maar die is niet perse democratisch gezind. Het is een illustratie van de these van Samuel Huntington dat economische modernisering geen verwestersing hoeft te betekenen. Ook op andere punten kan je deze gebeurtenissen zien als een onderbouwing van de stelling van Huntington dat beschavingen de belangrijkste spelers zijn op het wereldtoneel. Russische autoriteiten vestigen graag de aandacht op de ‘superieure cultuur’, de band tussen de Russisch-orthodoxe kerk en de autoriteiten is nauw.
Toch faalt die theorie van botsende beschavingen als je inzoomt. Smeets beschrijft hoe cultureel verwante landen als Wit-Rusland er weinig heil in zien om zich volledig bij de vanuit het Kremlin geregisseerde wereld aan te sluiten. Met Oekraïne is dat nog duidelijker. Wat Poetin nastreeft is een nationalistisch project, dat door Russische denkers en politici wordt gelegitimeerd met het beroep op een unieke beschaving is: niet Europees en niet Aziatisch.
Nu is een uitzonderlijkheidsclaim op zich niet uitzonderlijk: de Amerikanen kennen hun exceptionalism en de Chinezen hameren de laatste tijd op hun unieke, eeuwenoude en bijzonder succesvolle manieren. Europa is overigens ook buitengewoon, al klinkt de loftrompet daar over weinig de laatste tijd.
Dit soort claims zijn een onmisbare legitimatie voor soms eigenzinnig optreden in binnen- en buitenland. In Rusland draait die beschaving volgens Smeets uiteindelijk om de staatsmacht en daar is de macht in een persoon verenigd. En dat is sinds 2000 Vladimir Poetin. Beschaving, staatsmacht en persoonlijke macht vloeien in elkaar over.
Geen einde aan de geschiedenis
Het idee dat Rusland Europa zou volgen op de weg naar een liberale democratie, was volgens Smeets een illusie. Met een mengeling van naïviteit en onverschilligheid heeft het Westen Rusland benaderd. Smeets schaart zich niet achter de kritiek dat Europa Rusland omsingeld heeft en de grenzen van de NAVO en de EU naar het oosten heeft opgeschoven in weerwil van afspraken (die zijn niet te bewijzen) of van een invloedssfeer van Rusland. Dat is van belang met het oog op het referendum, dat Smeets ‘een succesje dat het Kremlin heeft kunnen bijschrijven’ noemt.
Volgens Smeets was het Europese beleid vooral gebaseerd op het idee dat iedereen toch wel in zou zien dat samenwerking het beste voor iedereen is. Het is een voorbeeld van het falen van het idee van Francis Fukuyama van de komende zegetocht van de liberale democratie. Toch is dat idee niet echt gesneuveld en zit dat ook nog wel in het streven om Oekraïne te veranderen en de soms wel hooggespannen verwachtingen van de komende veranderingen in Oekraïne.
Smeets legt de schuld voor het groeien van de kloof niet bij één van de partijen. Beide hebben hun verantwoordelijkheid. Tegenover een agressieve en onzekere Poetin staat het kortzichtige, argeloze en daarom niet verstandig handelende Westen.
Ondertussen presenteert Moskou zich als de redder van Europa en vindt het bij partijen op de linker- en rechterflank gehoor, zoals ook blijkt in deze referendumcampagne.
Maar ook het verval van Rusland doemt op. Het slaagde er de afgelopen decennia niet in om de afhankelijkheid van de fossiele brandstoffen te verminderen. Nu de prijs van olie laag blijft, wordt de vraag of Poetin met zijn internationale eerherstel-plan genoeg compensatie biedt voor onvrede over dalende economische standaarden.
Wirwar
Dit is een vrij somber stemmend boek, waarin op zakelijke manier de ontwikkelingen worden weergegeven. Het mist met opzet de romantiek die vaak in boeken over Rusland is te vinden en dat is ook wel een keer prettig. Smeets is erg kritisch over Poetin, maar spaart ook het Westen niet. Die nuances zijn zeker nu belangrijk.
Volgens Smeets is er een Koude Oorlog ontstaan tussen die ‘kouder’ is dan de vorige, want die dwingt ieder Europees land tot een keuze voor of tegen Europese ‘waarden’. Maar heeft die keuze zo veel te maken met Rusland? Rusland wil verdeeldheid in Europese landen aanmoedigen, steunt extreem-rechtse partijen, zaait verdeeldheid en wint ook wel steun. Maar daarbij gaat het in veel gevallen om kwesties die al in die landen leven en die los staan van het Kremlin: onvrede met zittende regeringen, het migratiebeleid, achterblijvende economische ontwikkelingen en met de EU.
Het Poetinisme, door Smeets beschreven als een reactionair vooruitgangsgeloof, is minder geschikt voor de export dan het communisme ooit was. En zelfs navolgers hoeven hebben niet vanzelf een goede band met Moskou: kijk maar naar de Poetineske Turkse president Erdogan.
Er is een wirwar aan het ontstaan van rivaliteit, indirecte confrontatie, bedreiging en samenwerking tussen de EU en de VS aan de ene kant en Rusland aan de andere. Kijk naar Syrië, waar de VS, Europa en Rusland verschillende partijen steunen, maar toch tot gezamenlijke standpunten zijn gekomen. Of naar de onderhandelingen met Iran.
Was de situatie maar zo overzichtelijk als de Koude Oorlog. Om het in Facebook-termen te zeggen: It’s complicated.
Een reactie
De wraak van Poetin. – Quo Vadis