Gesprekken tussen gelovigen en ongelovigen leiden vaak nergens toe, hooguit kunnen ze tonen hoe ver hun werelden uit elkaar liggen. De discussie tussen de uitgesproken atheïst Sam Harris en de liberale moslim Maajid Nawaz, weergegeven in een door Harvard University Press uitgegeven boekje van 132 pagina’s, is daar een uitzondering op.
De Amerikaan Harris is een felle criticus van religie in het algemeen en dus ook van de islam. Nawaz is een Brit van Pakistaanse afkomst. Hij was aanhanger van de islamistische beweging Hizb ut Tahrir en belandde vanwege zijn opvattingen in een Egyptische cel. (Zijn levensverhaal is te lezen in het indrukwekkende Radical). Na zijn vrijlating en terugkeer naar Groot-Brittannië heeft hij een radicale ommezwaai gemaakt. Hij werd mede-oprichter van de anti-extremistische denktank Quilliam Foundation, was (verliezend) kandidaat voor de Liberaal-Democraten in de laatste parlementsverkiezingen en heeft een aanzienlijke invloed gehad op het anti-extremismebeleid van de Britse premier David Cameron.
Nawaz is een bekende deelnemer aan Engelstalige debatten over de islam, terrorisme en radicalisering. In 2010 ging hij met Ayaan Hirsi Ali de strijd aan over de stelling of islam een religie van oorlog of van vrede was. Nawaz verdedigde dat laatste. Harris betwijfelde of hij wel eerlijk was, en dat was de aanleiding tot het gesprek tussen de twee.
Bij nader inzien blijkt Nawaz genuanceerder te denken over de stelling of islam oorlog óf vrede betekent. Praktisch gezien zijn de meeste van de 1,3 miljard moslims geen oorlog aan het voeren, dus heeft vrede de overhand, redeneert Nawaz. Maar theologisch gezien is het een kwestie van interpretatie van de heilige tekst, zegt hij. Ieder geschrift, of het nu de Koran is of een toneelstuk van Shakespeare, moet geïnterpreteerd worden. De uitleg is cruciaal, aldus Nawaz.
Harris brengt daar herhaaldelijk tegen in dat de agressieve uitleg van de Koran meer voor de hand ligt dan de ‘liberale’ visie die Nawaz propageert. Er zijn tal van passages in de Koran waarin ongelovigen en afvalligen weinig fraais in het vooruitzicht wordt gesteld. De fundamentalisten hebben eigenlijk gelijk met hun interpretatie, aldus de atheïst.
Hier is het fenomeen zichtbaar dat sommige islamcritici teksten uit de Koran letterlijker nemen dan vele moslims. De fundamentalist en de criticus lijken een zelfde ontzag voor de tekst te hebben, die gebruikt wordt als voorschrift voor het gedrag in de werkelijke wereld. Uiteraard is de waardering daarvan tegenovergesteld. Maar het duidt op een overeenkomst in het denken. ‘Het staat er toch,’ roepen ze. Er is maar één interpretatie mogelijk, dat moeten anderen ook inzien. Wie de islam wil bekritiseren of die als leidraad voor het gehele leven wil gebruiken, kan makkelijker uit de voeten met een lekker eenduidige interpretatie.
Het effect ervan is polarisatie en versimpeling: de islam is een geloof van oorlog óf vrede. Een beweging als IS is ‘islamitisch’ of ‘on-islamitisch’. Die versimpeling leidt niet tot groter inzicht, maar kan wel leiden tot een zichzelf waarmakende analyse.
Nawaz stelt dat ook in de islamitische traditie uiteenlopende interpretaties schering en inslag waren. Hij citeert spitsvondige Koranuitleggers die beredeneren dat wijn van druiven verboden is voor moslims, maar dat alcoholische dranken van andere aard niet genoemd worden. Er is niet één correcte uitleg van de geschriften. Pluralisme is het antwoord. Proost!
Het gesprek krijgt het karakter van een college als Nawaz aan Harris de verschillen uitlegt tussen conservatieve moslims, islamisten en jihadisten. Veel conservatieve moslims zijn tegen het islamisme, het streven om islam via politieke kanalen op te leggen aan de samenleving. Jihadisten willen hun versie van de islam met geweld opleggen. Eigenlijk is het bizar dat zoiets veertien jaar na de aanslagen van 11 september nog moet worden uitgelegd.
Harris meent aanvankelijk dat religieuze ideologie een voldoende verklaring is voor radicalisering, een opvatting die ook in Nederland regelmatig wordt verkondigd. Nawaz is ook hier genuanceerder, hij noemt vier factoren die nodig zijn voor radicalisering, waarbij hij uit eigen ervaring kan putten: een gevoel van achterstand, een identiteitscrisis, rekrutering door een charismatisch persoon en een ideologisch dogma om je aan vast te klampen.
Nawaz pleit voor een ideologische strijd tegen islamisme. Hoe reëel dit is, komt in dit boekje amper aan de orde. Zijn oproep om in plaats van een beperkte groep geloofsgenoten de mensheid als uitgangspunt te nemen en mensenrechten te omarmen, is naïef. De islamist gaat er immers vanuit dat hij een door God gegeven missie vervult en dat mensenrechten maar een verzinsel zijn.
In de ideale wereld van de liberale democraat is geen plek voor het islamisme of andere onverdraagzame ideologieën. In de werkelijke wereld is het islamisme wijdverbreid en neemt dat vele vormen aan: van Hamas tot de AK-partij in Turkije en Ennahda in Tunesië tot de meest gewelddadige vormen zoals gepraktiseerd door Boko Haram en IS. Het verlangen om de religieuze leer in maatschappelijke en politieke regels om te zetten is wijd verbreid. Zoals Shadi Hamid laat zien in zijn boek Tempations of Power is het streven om islamisme en liberale democratie met elkaar te verenigen futiel. De tegenstelling is te fundamenteel om overbrugd te worden. Volgens Hamid zijn de islamisten hooguit tolerant en gematigd als ze niet aan de macht zijn. Eenmaal aan de macht laten ze het masker van gematigdheid vallen.
Hoe de nederlaag van het islamisme eruit moet zien, is ook onduidelijk. Ideologische gevechten worden vaak toch op het terrein van de harde materie beslecht. Het nazisme faalde in Stalingrad en op Omaha Beach, het communisme in Afghanistan en in de lege winkelschappen van de Sovjet-Unie. In Egypte werd het islamistische bewind van de Moslimbroeders een faliekante mislukking, maar in Turkije en Iran zijn islamistische regeringen nog aan de macht en die zijn niet van plan die op te geven.
Aan het einde van het boek lijkt Harris deels bekeerd. In het verleden wilde hij van de politieke motieven van de daders van terroristische aanslagen in de VS, Pakistan en Groot-Brittannië niets weten: hun motief was religie. In zijn boek The end of faith stelde hij dat de islamitische leer een gevaar ‘voor ons allen’ is. Nawaz weet hem te overtuigen dat die verklaring onvolledig of te generaliserend is. Een opmerkelijke prestatie van Nawaz die niet in de val trapt om Harris als islamofoob neer te zetten en zo een gesprek onmogelijk te maken en van Harris om zich zo open op te stellen.
Zou Nawaz een zelfde soort dialoog kunnen voeren met Geert Wilders? Dat zou een wonder zijn en wie gelooft daar nog in?
———————-
Verder gebruikt:
Tarek Osman, http://www.thecairoreview.com/essays/failings-of-political-islam/
Shadi Hamid, Tempations of Power, Islamists and Illiberal Democracy in a New Middle East, Oxford University Press 2015 en de inleiding op de paperback-versie.
Geen reacties