Amsterdam heeft geen ‘Schefferprobleem’, zei de toenmalige burgemeester, Schelto Patijn. Dat was nadat Paul Scheffer, bijzonder hoogleraar grootstedelijke problematiek, in 2000 zijn opzienbarende artikel Het multiculturele drama had geschreven. Niets aan de hand, we leven vrolijk verder. Het past perfect in Scheffers beschrijving van de politieke cultuur van Nederland, waarin conflicten worden vermeden, zo nodig door ze te ontkennen.
Het artikel van Scheffer verscheen aan de vooravond van enorme opwinding en onrust over alles wat met de komst van migranten te maken heeft. De aanslagen van 11 september, de opkomst van en de moord op Pim Fortuyn en nu de opmars van Geert Wilders en Ehsan Jami, het publieke en politieke debat wordt erdoor gedomineerd, bijna gemonopoliseerd.
Ook Scheffer bleef ermee bezig. Zeven jaar later is hij gekomen met het resultaat van zijn denk- en leeswerk: Het land van aankomst. Hij is er ook over blijven praten, in debatten en in spontane gesprekken met allerlei mensen. ‘Een inburgeringscursus om van te dromen,’ schrijft hij.
Terwijl Scheffer in 2000 tegen de stroom in roeide, zijn zijn opvattingen nu meer gemeengoed geworden. Anderen bewogen zijn kant op. Voorbeeld is dezelfde Patijn, die als voorzitter van een PvdA-commissie heel wat kritischer was over de multiculturele samenleving.
Toch is dit boek zeker geen opsomming van gangbare meningen. Scheffer wil een uitweg bieden uit de impasse waarin de voortrazende discussie terecht is gekomen en een tegenwicht bieden tegen het onheilszwangere pessimisme dat een zware stem heeft gekregen. In het vaak woeste gekrakeel over integratie, identiteit en immigratie is de opstelling van Scheffer genuanceerd, beheerst, maar ook beslist. Zijn academische zorgvuldigheid en uitputtendheid stellen het geduld van de lezer soms op de proef.
Scheffer beschrijft allerlei kanten van immigratie en integratie. Of het nu gaat over de menging van wijken, zwarte en witte scholen, de economische voor- en nadelen van migratie, illegaliteit, de vergrijzing of de theologische ontwikkelingen binnen de islam, hij behandelt het onderwerp uitvoerig en weet daarbij zeer samenhangend en gelijkmatig te blijven.
Hij gaat moeilijke keuzes niet uit de weg, maar neemt steeds een beredeneerde aanloop voordat hij zijn punt maakt. Hij balanceert daarbij tussen ‘soft’ en scherp, tussen begrip vragen en medewerking eisen.
Uitgangspunt van Scheffer is dat migratie altijd met problemen gepaard gaat. Niet omdat met de migranten persoonlijk iets mis is, maar omdat ze per definitie vervreemd zijn, doordat ze in een andere omgeving terecht zijn gekomen. Ze klitten bij elkaar in hun eigen gemeenschappen, grijpen naar religie als anker, zijn behoudzuchtig. Ook diegenen die er al waren, worden erdoor geraakt en raken zekerheden kwijt. Zo is verdraagzaamheid onder druk komen te staan.
Ook met de volgende generatie gaat het niet goed. Achterstanden op het gebied van onderwijs worden niet ingelopen en ouders en kinderen leven in verschillende werelden. Migratie is daarbij voor ‘het land van aankomst’ economisch niet lucratief. Meer migranten laten komen is geen oplossing voor vergrijzing, maar eerder het importeren van problemen. Het komt dus niet vanzelf na verloop van tijd goed, zoals lang werd gedacht. Integendeel: het land is nu ‘van steeds minder mensen’ en ‘dreigt aan iedereen te ontglippen’. Maar het kan wel goed komen. De oplossing komt niet van ‘integratie met behoud van identiteit’, zoals lang werd gedacht. Scheffer fileert deze benadering, maar nu de hoogtijdagen daarvan voorbij zijn, is de aanval erop niet meer zo actueel. Maar de westerse cultuur kunnen we ‘beter niet’ superieur noemen, ‘want een open beschaving hangt af van de mate waarin men zichzelf kritisch kan beoordelen’.
Is dat niet een hypocriete redenering? We zijn zo beschaafd dat we niet van onszelf zeggen dat we beschaafd zijn.
Scheffer benadrukt het belang van gelijke behandeling; zo blijft hij sociaaldemocraat. Maar hij omarmt ook standpunten die voorheen tot het domein van de conservatieven behoorden. Hij pleit voor herwaardering van het gezin, stelt dat rechten met plichten gepaard gaan, meent dat sociale zekerheid te veel tot passiviteit heeft aangezet, en vindt dat de overheid ook moreel stelling moet nemen. Het zijn opvattingen die bij deze regering in de smaak zullen vallen.
Ook de problemen rond de islam vat hij kordaat aan. Hij doet dat aan de hand van de Nederlandse islamvorser Christiaan Snouck Hurgonje, die in het begin van de vorige eeuw richtlijnen gaf voor de omgang met de moslimbevolking van Nederlands-Indië. Het huidige Indonesië was qua inwoners toen ook het grootste islamitische land. Snouck adviseerde de vrijheid van godsdienst te eerbiedigen, de politieke islam tegen te werken en ervan uit te gaan dat ontwikkelingen in de moslimgemeenschap van binnenuit moeten komen. Dezelfde strategie zou nu gevoerd moeten worden, schrijft Scheffer. Dat betekent aan de ene kant dat moskeeën erbij horen, maar ook de scheidslijn tussen kerk en staat strakker moet worden getrokken. Dat kan het einde van het bijzonder onderwijs betekenen. En als moslims willen profiteren van de godsdienstvrijheid, moeten ze die ook anderen gunnen, inclusief de afvalligen uit eigen kring.
Cruciaal in Scheffers opvatting is dat migratie en integratie niet alleen een inspanning vereisen van ‘de migranten en hun kinderen’, maar ook van diegenen die er al waren. Die moeten zich afvragen wie ze willen zijn, welke normen ze willen handhaven en zo nodig verdedigen en welke in de loop van de tijd aan verandering onderhevig zijn. Over het verdedigen van de emancipatie van vrouwen en homoseksuelen mag niet te luchthartig worden gedacht. Juist de inspanning die het kostte om die te bereiken, is een reden er pal voor te staan.
Scheffer is behalve onderzoeker ook idealist, misschien zelfs moralist. Af en toe wordt de lezer om de oren geslagen met teksten als: ‘Telkens opnieuw moet onder woorden worden gebracht wat ons samenbindt en verdeelt.’
‘Gedeeld burgerschap’ is zijn ideaal. Wat dat precies moet inhouden, daar is ook Scheffer nog niet uit. In elk geval moet de geschiedenis worden gedeeld en moeten ook migranten Nederland als hun land beschouwen. Daarvoor moeten er ‘verbindende’ symbolen komen. Dat kan een Suikerfeest zijn, of herdenking van de slavernij. Maar dat zijn tot nu toe evenementen voor bepaalde bevolkingsgroepen. Ook ‘Europees burgerschap’ kan volgens hem de integratie gemakkelijker maken. Dat is onwaarschijnlijk. Europa roept juist weerstand op.
Er zijn de laatste jaren allerlei min of meer onbeholpen pogingen gedaan om te verklaren wat ons bindt. Scheffer besteedt weinig aandacht aan het politieke debat over het onderwerp. Wel bespeurt hij ‘een ongerichte dadendrang’, die volgens hem niet veel oplevert.
Toch kan Scheffer niet helemaal ontevreden zijn. Zo is er nu een minister voor Jeugd en Gezin, komt er een Nationaal Historisch Museum en zijn er een druk bediscussieerde canon en een naturalisatieceremonie voor nieuwe Nederlanders. Of dat veel geholpen heeft, is de vraag en het gebrek aan vooruitgang de laatste zeven jaar is frustrerend. Maar Scheffer heeft de moed nog niet opgegeven.
Waardering: 
Paul Scheffer, Het land van aankomst.
De Bezige Bij
Deze recensie verscheen op 4 oktober 2007 in Het Parool.
PS: Volgens de recensie van de recensies in Vrij Nederland is dit een van de meest enthousiaste besprekingen. Op het gevaar een bespreking weer te bespreken, denk ik dat een paar kritische kanttekeningen zijn gemist. Wat ik niet begrijp is waar VN uit afleidt dat ik het oorspronkelijke essay goed vond. En verder is de naam Schulte, niet Schutte.
Een reactie
haha, dag mevrouw schutte. nou ja, je bent genoemd, zullen we maar zeggen….