Beschavingen bestaan niet. Het zijn mythes waar handig gebruik van wordt gemaakt door politici.
Dat is de stelling van de Pakistaanse schrijver Mohsin Hamid in zijn korte essay ‘Onbehagen en beschaving,’ dat ook de naam gaf aan een bundel van zijn schrijfwerk. Het stuk van Hamid, de auteur van het mooie boek De val van een fundamentalist, begint met een herinnering aan een wandeling langs de Amsterdamse grachten met enkele uit Pakistan geëmigreerde vrienden, kort nadat Geert Wilders had opgeroepen de Koran in de ban te doen.
Met zijn stelling verzet Hamid zich tegen de analyse van de botsende beschavingen. Want tot welke beschaving hoort hij, die geboren werd in Pakistan, opgroeide in de VS, terugkeerde naar Pakistan, in de VS ging studeren en jaren in Londen woonde? Het thema dat mensen niet één omlijnde identiteit hebben, maar uit tal van identiteiten zijn samengsteld, keert regelmatig terug in de stukken van Hamid. Dat strijkt uiteraard tegen de haren van al diegenen die bepalende identiteiten als basis voor hun wereldbeeld en politiek willen gebruiken.
‘De islam’ biedt ook niet die alomvattende identiteit, iedere moslim moet er zijn eigen verhouding mee vinden, schrijft Hamid. Er zijn meer dan 1 miljard variaties van de islam. Of is dat al te vroom? Al die moslims moeten toch ook wat gemeenschappelijk hebben, iets wat de kern van het geloof is, zou je denken. Maar in een Nederlands onderzoek naar de beleving van religie bleek dat ook veel gelovigen niet meer geloven in de kerndogma’s van hun kerk. Ze geven hun eigen invulling aan het geloof.
Islamofoben negeren dat, ze scheren alle moslims over een kam en daarom lijkt islamofobie volgens hem op racisme. De identiteit van buitenaf opgelegd is sterker dan de diversiteit van binnenuit.
Hetzelfde is volgens Hamid het geval bij de botsende beschavingen. De botsingen, bijvoorbeeld in de vorm van aanslagen, zijn reëel, en daardoor kunnen we ‘doen alsof we deel uitmaken van een bepaalde beschaving.’
Dat doet denken aan de ideeën over naties als ingebeelde gemeenschappen. Ze bestaan niet als een tastbaar iets, maar zitten in de hoofden van mensen. Dat is een terechte relativering, al zijn ook de consequenties van het nationalisme wel degelijk reëel.
Overigens is religie net zo goed een mythe als beschaving en misschien is zelfs de mensheid een mythe.
Dolkstoten
Over zijn vaderland Pakistan, waar hij nu weer woont, schrijft Hamid met een mengeling van hoop en wanhoop. Dat laatste is heel goed voor te stellen, met aanslagen en andere ellende in een land dat ‘de neiging heeft zichzelf dolkstoten toe te dienen’ . De hoop ontleent hij aan de jongeren op de universiteiten, aan de diversiteit van de bevolking, aan zijn jeugdigheid in het algemeen, aan de meerderheid die religieus geweld afkeurt, aan de opkomende instituties die de macht aan banden leggen. Hamid gelooft in democratie en in de mensheid. Dat kan je naïef noemen of achterhaald, en het zijn in zekere zin net zo goed mythes als religie en beschaving. Het heeft iets aandoenlijk, zoals de moed der wanhoop. Maar zonder hoop zou hij en al zijn gelijkgestemden moeten vertrekken uit Pakistan. Hamid toont moed door zich daar te vestigen en zich te blijven uiten.
Dit is een bundel met stukken die uiteenlopen van persoonlijke aantekeningen tot aanzetten voor zware essays (en nogal wat blanco pagina’s). Soms had er best nog wat aan toegevoegd mogen worden en bij dergelijke verzamelingen is het altijd de vraag of ze interessant zijn voor mensen die niet een van zijn boeken hebben gelezen. Maar in zijn schakeringen, met soms afstandelijke en soms zeer huiselijke observaties, biedt het een mooi inzicht in zijn persoon, in Pakistan en de troebelen die de niet-bestaande beschavingen door maken.
Geen reacties