De auteurs van dit boek vinden politieke correctheid een gevaar. Maar hun betoog overtuigt niet omdat ze te partijdig zijn en hun eigen advies niet volgen. Daardoor maken ze dezelfde fouten als ze de politiek correcten verwijten.  

In de zomer van 2018 publiceerde de Volkskrant interviews met een ex-lijsttrekker van de PVV in Rotterdam, een pro-Zwarte Piet activiste en twee anti-racistische actievoerders. Dat leverde verwijten op. Waarom krijgen deze (..vul politiek stereotype of scheldwoord naar keuze in… ) zoveel aandacht in de krant?

Debatten over wie welk podium verdient, zijn aan de orde van de dag. Diverse daarvan komen ter sprake in het boek Over Politieke correctheid van Gerben Bakker en Gert Jan Geling. Ze scharen die onder de noemer van de politieke correctheid. Ze zijn er bezorgd over dat die tendens negatieve gevolgen heeft en nog meer gaat krijgen. Censuur en zelfcensuur dreigt, een inperking van de vrijheid van meningsuiting, zelfs de veiligheid kan in gevaar komen. Politieke correctheid is niet onschuldig, zo concluderen de schrijvers.

Trump

Politieke correctheid is brisante materie, het raakt al snel aan vele lange tenen en andere gevoeligheden. Dus het is moedig om dit onderwerp aan te pakken. Dat vereist een bijna Salomo-achtige onpartijdigheid en een grote zuiverheid en nauwkeurigheid. Een betoog daarover moet hyper-correct zijn, maar ook niet laf-neutraal.

Want de problemen bij dit onderwerp beginnen al bij de omschrijving. Wat is politieke correctheid (pc)? Een keiharde definitie geven de auteurs niet, meer wat omschrijvingen: PC is een ‘talige zelfrestrictie omwille van politieke normen’, een angst om uit de toon te vallen, een verlangen om welgevallig te zijn. Maar het is ook een label, een politiek wapen dat met groot effect ingezet wordt. Donald Trump voerde zijn campagne als een strijd tegen politieke correctheid, een feit dat in dit boek wel iets meer aandacht had mogen krijgen.

Veganistische salade

Wat inhoudelijk politiek correct is, daarover verschillen de meningen. Wat voor de een politiek correct is, en dus verhullend, is voor de ander een adequate en correcte omschrijving van de werkelijkheid. Dat is voor de auteurs geen reden om verder af te zien van het project en te roepen dat iedereen het maar moet uitzoeken. Ze werpen hun net juist uit en er glipt weinig door de mazen. Als Apple het eitje verwijdert uit het salade-emoji onder druk van veganistisch protest, of als een journalist bezwaar maakt tegen de undercover-praktijken van een andere journalist, het valt allemaal onder pc. Dat is misschien wat veel. Is iedere ethische discussie een uiting van politieke correctheid? Dat label zo ruim gebruiken is zelf verstikkend. 

Een nuttig onderscheid is wel dat tussen dogmatische en conformistische pc. De ene stelt actief de norm, de andere past zich aan (veronderstelde) normen aan uit angst aanstoot te geven, klandizie te verliezen of om andere opportunistische redenen.

Verzet

Politieke correctheid roept weerstand op. Volgens de auteurs liggen de bronnen van het verzet tegen politieke correctheid op drie terreinen: ‘het oproepen van schaamte en schuld met betrekking tot de blanke westerse identiteit,’ ‘de doorgeschoten progressieve moraal van het politieke establishment’ en het overwaaien van Amerikaanse-stijl identiteitspolitiek. Dat is een beetje drie keer hetzelfde, maar dan in andere bewoordingen. De politieke richting van dit boek is daarmee wel aangegeven.

Dat blijkt nog duidelijker uit de  voorbeelden van politieke correctheid. De auteurs geven er vele, maar die van linkerkant overheersen sterk. De vermelding van rechtse politieke correctheid lijkt niet veel meer dan een quasi-genuanceerde houding. Is hier niet sprake is van de politieke correctheid die heden ten dage nogal in zwang is: de conformistische correctheid om links feller te bekritiseren dan rechts. (Dat hoeft niet te betekenen dat de auteurs rechts zijn of zichzelf zo definiëren.) En hoewel de stelling is dat niet alle vormen van politieke correctheid af te keuren zijn, zijn de voorbeelden duidelijk geselecteerd om de negatieve vormen te tonen.

Pim

Een bezwaar tegen de opsommingen is de soms nogal generaliserende trant, zoals: de media zijn niet vrij van politieke correctheid. Die stelling is in theorie bewezen als er een geval van pc kan worden aangetoond, maar suggereert veel meer. De bewijzen overtuigen echter niet. Een van de voorbeelden is het ‘oproepen tot censuur’ van een columnist van het Brabants Dagblad. Die vond dat Thierry Baudet niet voor een bepaald politiek café had moeten worden uitgenodigd. Niemand had ooit van die columnist had gehoord, en niemand hoeft naar hem te luisteren. Maar hij krijgt de eer dat ‘dergelijke oproepen’ (meervoud) passen bij het mediaklimaat in de jaren negentig of tijdens de opkomst van Pim Fortuyn. Een ander voorbeeld gaat over een ethische code voor  journalistiek Respect Words – Against Hate Speech.  Daarvan is totaal onduidelijk wat voor effect die heeft en wie daaraan meewerkt. In Nederland volgens mij niemand. Heel veel journalistieke organisaties werken met ethische codes. Daar is op zich niets mis mee, maar dat wordt hier min of meer verdacht gemaakt.

Met droge ogen schrijven de auteurs dat in ‘vooraanstaande kranten’ zoals NRC Handelsblad, Trouw en Volkskrant, ‘afwijkende’, lees rechtse, meningen ver te zoeken zijn. Zeker voor de Volkskrant geldt dit niet, en waarom deze selectie van ‘vooraanstaande kranten’ en worden blijkbaar minder vooraanstaande kranten als De Telegraaf, het Algemeen Dagblad en het Parool genegeerd? Overigens is de diversiteit aan meningen in waarschijnlijk alle Nederlandse kranten veel groter dan dertig of vijftig jaar geleden. Toen zat iedereen nog gezellig in zijn zuil opgesloten. Zo is er op wel meer voorbeelden wat af te dingen of zijn die uiterst marginaal. (Dat je in het computerspel Call of Duty als een zwarte vrouwelijke nazi kan spelen, is vreemd. Maar dat is een spel, geen poging om de werkelijkheid weer te geven.)

Hawaii

Andere voorbeelden hadden meer context verdiend. Over het algemeen is de toon nogal alarmistisch. Ongetwijfeld hebben de auteurs gelijk dat er soms overgevoelig wordt gereageerd op schijnbaar onbeduidende zaken. Zo ontstond er ophef over een feest met het thema ‘Hawaii’ van een studentenverenigingen aan de VU. Waar gaat dit over, denk je dan? Maar de auteurs zijn evenzeer hypersensitief. Om deze ophef om een studentenfeest een van de ‘extremere gevallen’ van pc aan de universiteiten te noemen, is niet erg overtuigend.

Waarheid

De zwaarte van het betoog is vooral te vinden in het filosofische deel. Daarin wordt de strijd tegen pc op een theoretisch niveau gebracht. Door pc raakt de waarheid ondergesneeuwd en doen mensen zich beter voor dan ze zijn. Er is ook een risico voor de samenleving. Daarom zijn tegengeluiden noodzakelijk.

Maar het lijkt me onjuist om ieder vertoon van pc als een teken van macht en van de elite te zien, of het in het gevlei willen komen bij de macht. Een zogenaamd politiek correcte opstelling kan heel goed onderdeel zijn van een dissidente beweging zijn die opstaat tegen de macht. Onderdeel van een emancipatiestrijd is nu eenmaal de taal. 

In dit theoretische deel staan veel opmerkingen waarmee je het moeilijk oneens kan zijn. ‘Er is behoefte aan feitelijke waarheden om sturing te geven aan de politieke koers van mens en samenleving, maar geen waarheid zou dermate krachtig mogen worden dat ze een onbekritiseerde vanzelfsprekendheid wordt.’ En: ‘Wij moeten volgens (Hannah) Arendt ons vermogen benutten om feiten die voor onszelf vaststaan te spiegelen aan hoe anderen, vanuit andere posities, daarover zouden kunnen denken.’ Dat is een hele opgave. De auteurs schrijven dat diegenen die in het pc-betoog worden bekritiseerd, de hakken in het zand zetten omdat hun persoonlijke ervaring wordt bekritiseerd. Geldt het omgekeerde niet voor diegenen die zich aangevallen voelen door het traditionele taalgebruik?

Kwalen

Dit boek balanceert op twee pijlers: een wetenschappelijke en een activistische benadering van pc. Of anders gezegd combineert het een poging tot beschrijving (analyse) en een poging tot bestrijding. De strijd tegen politieke correctheid van deze auteurs lijdt soms aan dezelfde kwalen die de auteurs aan de politiek correcten toeschrijven: vertekening van de denkbeelden van anderen, verstikking van het debat, vervormen van de waarheid, het beoordelen van argumenten op basis van de politieke kleur van de opponenten of andere niet ter zake doende elementen. Ook het gebruik van een term als social justice warrior en de tamelijk welwillende omschrijving van een omstreden begrip als cultuurmarxisme wijst daarop.

Als PC de kwaal was en Trump de remedie, dan kunnen we ons afvragen wat erger is.

In Nederland kunnen we ons gelukkig prijzen met een tamelijk openlijke discussie over normen, waarden en woorden. En die openlijke discussie, ook en juist met andersdenkenden, moet er zijn. Dat betekent, en ook dat ben ik met de auteurs eens, dat het te makkelijk en ongewenst is om die andersdenkenden altijd van podia af te willen houden. Het betekent wat mij betreft niet dat er geen discussie mag zijn over wie op welk podium komt. En ook ben ik het eens met de auteurs dat de vrijheid van meningsuiting groot is, maar niet onbegrensd. 

Het is jammer dat de auteurs niet nog meer afstand hebben genomen en sommige stereotypen versterken. Het idee dat de politieke correctheid een groot en acuut gevaar is, wordt wat mij betreft niet aangetoond. Dat bepaalde termen, woorden en gebruiken ter discussie staan, lijkt me in principe een gezond onderdeel van een maatschappelijk debat. Door die kant van de discussie te negeren is het boek onevenwichtig.  

Samenvatting

Recensent

addie schulte

Review Date

2018-09-15

Boektitel

Over politieke correctheid - Gerben Bakker en Gert Jan Geling - Boom

Waardering

3