Een lofzang op het poldermodel hoor je de laatste tijd niet zo gek veel. De glorietijd van het polderen lag in de periode van Wim Kok en Ruud Lubbers, mannen met hun wortels in de overlegeconomie. Tegenstellingen waren er om over te praten, niet om uit te vergroten. En na lange sessies kwam er dan een compromis uit dat soms onbegrijpelijk was, maar waar iedereen mee verder kon.
In dit boek wil Jos de Mul een pleidooi houden voor het polderen: een manier van politiek bedrijven die volgens hem ruim baan geeft aan verschillen, maar die tegenstellingen ook pacificeert. Hij presenteert dit als alternatief voor het populisme, dat tegenstellingen juist aanscherpt en uitgaat van een homogene opvatting van het volk die alle andere opvattingen minderwaardig maakt.
In zijn inleiding leunt hij sterk op Wat is populisme van Jan-Werner Müller die een vooral politieke analyse maakt van het verschijnsel. Maar De Mul ziet toch ook wel wat in de opvatting dat de populisten opkomen voor groepen die niet voldoende vertegenwoordigd worden, de ‘slachtoffers van de globalisering’. Dat is een nuttige functie, aldus De Mul. Toch ziet hij ook het gevaar voor de bedreiging van de rechtsstaat van de populistische politiek. Uiteindelijk is het zelfs gerechtvaardigd om niet-democratische middelen te gebruiken tegen populisten die de macht willen grijpen en een autoritair bewind willen vestigen.
In navolging van David van Reybrouck stelt hij een ‘beter populisme’ voor, dat niet simplistisch of polariserend is. Maar wat Van Reybrouck voorstelt is de Church of Christ without Christ. Hij haalt alles wat hem niet bevalt uit het populisme, inclusief de essentie daarvan, en noemt het dan beter populisme.
Voor een antwoord komt De Mul uiteindelijk dichter uit bij het pamflet Niet de kiezer is gek van Tom van der Meer. Hij looft de verdiensten van de representatieve democratie.
Maar aan het einde van zijn betoog komt de neoliberale boeman om de hoek. Pas door het neoliberalisme te bestrijden kun je het populisme echt tegengaan. Het neoliberalisme is het echte gevaar, het populisme een afgeleide.
De inleiding liet mij met vragen achter. Op het ene moment beoordeelt De Mul de representatieve democratie zeer positief, maar een paar pagina’s verder deugt de ‘liberale democratie’ niet, omdat daarin het neoliberale marktfundamentalisme niet ter discussie mag worden gesteld. Maar hij wil ook een pleidooi voor het polderen houden. Maar in de redenering van De Mul is het logischer het poldermodel te beschouwen als een van de hoofdaders waarlangs het neoliberalisme zich in Nederland kon verspreiden. Dat zou dan ontmaskerd in plaats van bezongen moeten worden. De Mul kan moeilijk kiezen tussen het populisme als bedreiging voor de democratische rechtsstaat of als symptoom van het verderfelijke neoliberalisme.
Naast de politieke en de politiek-economische benadering gebruikt De Mul ook de psychologie om recente ontwikkelingen te duiden. Hij past Freud toe op Pim Fortuyn, die zich met zijn beeldspraak over ‘de verweesde samenleving’ en het ontbreken van ‘een vader’ ook zeer voor leent. Hij vraagt zich af of de moord op Fortuyn niet onvermijdelijk was, omdat de kale professor met vuur speelde door de wens om artikel 1 van de Grondwet af te schaffen. Ik snap de redenering van De Mul, maar deze blijft toch dubieus door de suggestie van het goedpraten van geweld. Uiteraard zocht Fortuyn de confrontatie – ‘Waar Pim komt, komt ruzie’ – maar ook de vermenging van reëel en symbolisch geweld is riskant.
De Mul vestigt ook de aandacht op het tragische in de Nederlandse en Europese geschiedenis, in de zin van de Griekse tragedie waarin de held ongewild aan zijn eigen ondergang of die van zijn dierbaren meewerkt. Dat is in een tijd van botsende beschavingen een relativerend begrip. Ook zijn pleidooi voor het ‘interculturalisme’ – als alternatief voor het multiculturalisme – is boeiend en verfrissend. Niet een vastgelegde identiteit is de uitweg uit de integratie-discussie, maar een mix.
Op de punten waar hij botte stellingnames van anderen bekritiseert en nuanceert is hij op zijn best. Wat dat betreft toont hij zichzelf een polderaar die tegenstellingen poogt te overbruggen.
Paniek in de Polder is een vernieuwde en keurig geactualiseerde verzameling essays, die oorspronkelijk in 2011 verscheen. Dat het een bundel is merk je hier en daar wel. Het is geen afgerond boek met een kop en een staart. Op sommige punten wat warrig, maar ook met boeiende inzichten.
Geen reacties