Hoe slim is democratie? Is democratie de beste manier om een land te besturen, of alleen maar de minst slechte? Emeritus hoogleraar Herman van Gunsteren houdt in dit boek een gepassioneerd, zij het soms erg abstract betoog ter verdediging van de democratie. En daar trekt hij een paar actuele lessen uit.
Van Gunsteren is erop uit te bewijzen dat democratie niet dom is, maar wijs. Dat roept de vraag op wat wijs en wat dom is. Die wordt helaas niet beantwoord.

Na 126 pagina’s waagt Van Gunsteren zich aan een definitie. In een wijs besluit spelen  ‘overwegingen van gerechtigheid, doeltreffendheid en responsiviteit een variabele rol’. Anders gezegd, het houdt rekening met rechtvaardigheid, probeert in ieder geval het beoogde doel te bereiken en is in zekere mate in overeenstemming met wat mensen willen. Maar dat laat natuurlijk veel open, vooral omdat evident is dat democratieën ook vaak ongerechtvaardigde, verspillende besluiten neemt en ook deze begrippen omstreden zijn. En misschien leiden juist de meest democratische instrumenten tot domme besluiten. Het is jammer dat Van Gunsteren bijvoorbeeld het referendum niet behandelt. Zeker in de Verenigde Staten leidden die tot nogal onrechtvaardige wetten, zoals three strikes, you’re out, terwijl er ook in Nederland wel vraagtekens bij te plaatsen zijn bij de wijsheid van sommige referenda.

Van Gunsteren ziet democratie als een vorm van zelforganisatie, en dat is een opmerkelijk goed functionerende manier om zaken te organiseren.
Hij komt met fraaie voorbeelden. Als aan een groep mensen gevraagd wordt te gokken hoe zwaar een rund is, stemt het gemiddelde resultaat opvallend overeen met de werkelijkheid. Een zwerm vogels weet zonder leider de weg te vinden tussen verschillende continenten, en roofvogels te ontwijken. Op de beurs komt een realistische prijs tot stand. Etc. Het zijn volgens allemaal voorbeelden van zelforganisatie, waar zonder hierarchie een goede uitkomst als het ware gegarandeerd is. Een kniesoor zou dan vragen het kan dat er van tijd de beurs instort.

Volgens Van Gunsteren leidt juist een niet goed functionerende democratie tot domme besluiten. Met behulp van allerlei publicaties over zelforganisatie komt hij tot een opsomming van de noodzakelijke principes voor een democratie. Dat zijn diversiteit, ‘multiple mapping’, selectie en indirecte controle. Het belang van diversiteit is vrij vanzelfsprekend, hoewel niet onbedreigd. Multiple mapping betekent zoiets als de interne gerichtheid van een politiek systeem, en is feite de verwerking van de diversiteit. Selectie is het maken van een keuze, gebaseerd op waarden. Indirecte controle houdt in dat er niet moet worden geprobeerd alles te beheersen, zoals in een Sovjet-economie.
De goede werking van deze principes leidt tot een goed functionerende democratie. Verstoring leidt tot ‘cascade’s’, hypes en ‘groepspolarisatie’. De kunst is om ook bij bedreigingen aan deze voorwaarden vast te houden. Het inperken van de vrijheid van meningsuiting (diversiteit) leidt volgens Van Gunsteren dan ook niet tot een verzachting, maar juist tot een verharding van de verschillen.

Hier zit een belangrijk deel van de actuele boodschap van dit boek. De nieuwe nadruk op burgerschap, de identiteitspolitiek, vermindert of belemmert de diversiteit en betekent ‘een ernstig verlies van zelforganiserend vermogen van de democratie.’ Zo verzet hij zich tegen verplichte burgerschapscursussen die eerder braafheid opleggen. Maar het ironische is natuurlijk dat al deze zaken tot stand zijn gekomen als gevolg van democratische besluiten. Toch niet zo wijs?

Hij pleit voor een regulering van de rol van de media om hun onafhankelijheid vast te leggen en om hypes te voorkomen. De omgang van politici met de media zou aan bepaalde regels gebonden moeten zijn, wat voor hem zover gaat dat politici niet meer volledig zelf kunnen beslissen aan welk medium ze een interview toestaan. Dat klinkt in zekere zin aantrekkelijk, maar niet erg werkbaar.

Een fraaie passage besteedt Van Gunsteren aan het verantwoording afleggen. “Verantwoordingsprocessen worden ingezet als de wereld een toestand heeft aangenomen die we onacceptabel vinden. (…) Om aan deze toestand een einde te maken gaan we het dan voorheen ‘blinde’ gebeuren herbeschrijven. We gaan het reconstrueren als uitkomst van het handelen of nalaten van actoren die we nu nog kunnen aanspreken. We gaan, kortom, doen alsof de mensen de goden van hun bestaan zijn.” Dit is een prachtige beschrijving van wat er na crises en rampen gebeurt, zoals onlangs bij de Schipholbrand. Maar ook de alternatieve theorie over 11 september voldoet prachtig aan dit stramien. Het leidt bij Van Gunsteren tot de conclusie dat zwartepieten erbij hoort. Dat is het uittesten van hypotheses over de gang van zaken. Zonder dat kan de verantwoording niet worden afgerond.

Opmerkelijk is dat Van Gunsteren de roep om leiderschap in de huidige democratie niet helemaal wegwuift. Nadat hij met een mooi gevoel voor ironie heeft opgemerkt dat mensen die niet schitteren voor de tv-camera blijkbaar niet meer geschikt zijn om te worden gekozen, gaat hij er toch serieus op in. Hij ziet de gevaren maar ook de kansen voor een uitzonderlijk leider, die de democratie kan beschermen en vlottrekken. Hij wijst op Nelsom Mandela en vreemd genoeg, de koningin, die toch niet democratisch gekozen is.

Na lezing van dit boek ben ik niet overtuigd van de wijsheid van democratie. Daarvoor is de uitkomst van democratische processen te ongewis, te wispelturig en te veel afhankelijk van allerlei toevalligheden die met democratie niet zoveel te maken hebben. In een ideale maar niet bestaande werkelijkheid zou Van Gunsteren gelijk kunnen hebben. Wel heeft hij een sterk verhaal over de manier waarop ook de Nederlandse democratie zou moeten werken, met name op het onderdeel van de diversiteit en het terugkoppelen van allerlei ervaringen.

Waardering:  

Herman van Gunsteren – Vertrouwen in democratie. Over de principes van zelforganisatie