Hebben we Donald Trump te danken aan Michel Foucault? De Amerikaanse filosoof Susan Neiman vindt de ideeën van Foucault en andere postmoderne denkers in ieder geval medeverantwoordelijk voor de opkomst van Trump.
Want Foucault ondermijnde het idee van ‘de waarheid’. Hij stelde dat iedere aanspraak op de waarheid ook een aanspraak op de macht is. Zo verdween ‘de waarheid’ uit het zicht als een universele maatstaf. Iedere bewering is immers niet meer dan een poging de macht te grijpen.
Maar hoe heeft het postmodernisme Trump geholpen? De tekst van Neiman stelt dat met grote kracht, maar de redenering erachter is lastig te volgen. Zonder het zeker te weten durf ik wel te beweren dat Trump de werken van Foucault en andere postmodernen nooit gelezen heeft. Dat hoeft uiteraard ook niet. Is Trump dan een postmodernist omdat hij een slordige omgang met de feiten heeft?
Waarheid
Zelfs zijn talloze leugens betekenen niet dat hij het concept ‘waarheid’ bestrijdt. Hij stelt juist dat hij – en hij alleen – de waarheid spreekt. Ook al beweerde hij twee minuten geleden het tegendeel van wat hij nu zegt. Hij beschuldigt critici van het verspreiden van nepnieuws.
Het klopt dat Trumps aanspraken op waarheid aanspraken op de macht zijn, zoals Neiman zegt. Daarmee bevestigt hij de postmoderne analyse. Maar dat betekent niet dat hij zelf postmodern is of dat zijn opstelling een gevolg is van het postmoderne denken.
Volgens Neiman betekent postmodernisme dat ‘je alleen maar een nieuw dominant verhaal’ hoeft te creëren om ‘de huidige politieke orde te ondermijnen.’ Maar postmodernisme predikt juist argwaan tegen dominante verhalen, niet het streven om nieuwe dominante verhalen te scheppen. Overigens hebben politici, profeten en filosofen al lang voor het postmodernisme door gehad dat het ene dominante verhaal het andere afwisselt.
Evolutie en neoliberalisme
In Trump komen volgens Neiman nog twee dominante stromingen samen: die van het neoliberalisme en van de evolutionaire psychologie. Het neoliberalisme stelt dat de enige waarden marktwaarden zijn en de evolutionaire psychologie stelt dat iedereen er naar streeft zo veel mogelijk kopieën van zichzelf (nageslacht of iets dergelijks) te produceren. Nu had Trump als zakenman de neiging zijn naam overal op te zetten, dat werd zijn belangrijkste businessmodel. Van hotels en golfbanen tot steaks tot een eigen (gefaalde) universiteit, de naam Trump in gouden letters verscheen erop. Je kan dat ook narcisme noemen of een doorgeslagen merkenmanie, zoals Naomi Klein deed in haar pamflet.
In haar woede over de verkiezing van Trump heeft Neiman eerder een tirade dan een betoog geschreven. Allerlei zaken veegt ze op een hoop, van de twijfels over de geboorteplaats van Obama tot de beweringen over massavernietigingswapens in Irak. Neiman, die in Berlijn woont, vraagt ook om een herwaardering van het beeld van de DDR. Zo waren de bewakingsprogramma’s van de NSA die Snowden onthuld heeft, erger dan die van de Stasi. Tja.
De rede
Haar boek eindigt in een moralistisch betoog, dat de rede in dienst van de moraal stelt. Neiman huldigt een ouderwets (je kan ook zeggen pre-postmodern) geloof in de Verlichtingsideeën, die het goede zullen brengen. Want de rede vertelt niet alleen hoe dingen in elkaar zitten, maar ook wat je moet doen. Als een kind een ouder vraagt waarom er daklozen zijn, moet die volwassene na uitleg in actie komen. De rede leidt automatisch tot verzet, aldus Neiman. Dat lijkt me een verzinsel of wensdenken. Zoveel verzet, ook tegen Trump, is er niet.
Daarbij is tolerantie voor andersdenkenden niet haar sterkste punt. Ze zet critici van haar ideeën bij voorbaat in de hoek. “Mensen die morele oproepen afwijzen omdat het preken voor de zondag zouden zijn, hebben geen visie op waardigheid te bieden.”
Neiman pleit hartstochtelijk voor idealen, maar identificeert vooral haar eigen opvattingen met idealen. Alsof de opvattingen van Trump niet ook idealen zijn.
Neiman gelooft in morele vooruitgang, met een beroep op de prestaties uit het verleden. Toch blijft dan de vraag hoe de ideeën van het postmodernisme, neoliberalisme en de evolutionaire biologie zo’n dominantie konden bereiken. Is er naast morele vooruitgang ook geestelijke achteruitgang?
Geen reacties