Boekenstrijd

Waar zijn de rechtse critici van Trump, Johnson, Orbán? Waar zijn de aanhangers van ouderwets liberalisme en conservatisme gebleven? Waarom hebben zovelen van rechts in landen als Polen en Hongarije, maar ook in het VK en de VS, zich geschaard achter de populistische leiders? En dat terwijl die populisten ook de instituties aanvallen, zoals de universiteiten en de media, waaruit hun intellectuele helpers zijn voortgekomen? Historica en journaliste Anne Applebaum schrijft in het persoonlijke en boeiende The Twilight of Democracy (Bep Fontijns vertaling De schemering van democratie verschijnt in oktober) over ‘dit verraad van de intellectuelen’, waarbij ze leunt op dit werk uit het interbellum van Julien Benda. Geloofsbrieven Benda vond dat de intellectuelen universele waarden aan de kant hadden gezet door te kiezen voor ‘politieke driften’ en voor belangen. In zijn tijd waren dat het nationalisme en de klassenstrijd. Tegenwoordig valt een groot deel van de rechterflank voor een nieuwe vorm van autoritaire nationalisme, dat misschien niet op militaire manier agressief is tegenover andere staten, maar wel tegen alle bedreigingen van buiten: of het nu handel is, regels en verdragen of – favoriet doelwit – migranten. Voor dit onderzoek naar de veranderingen op de rechtervleugel beschikt Applebaum over de…

Er zijn talloze verklaringen voor de verkiezingsoverwinning van Trump en de victorie van Brexit. Michael Sandel, filosoof aan Harvard, voegt er vrij laat nog een aan toe. Niet economische ongelijkheid of xenofobie, maar een gevoel van miskenning is de drijfveer van de Brexit/Trump stemmers. En dat gevoel wordt veroorzaakt doordat ongelijkheid wordt gerechtvaardigd door te wijzen op prestaties. Wie rijk is, zal dat verdiend hebben. Wie succes wil hebben in het leven, moet goed scoren om op een topuniversiteit als Harvard terecht te komen. Maar wie niet slaagt, zal dat dan wel aan zichzelf te danken hebben en wordt vernederd. Deze mensen nemen wraak door op ‘de tegenpartij’ te stemmen. De populistische onvrede is een protest tegen de tirannie van verdienste, schrijft Sandel stellig. Dat systeem waar ze zich tegen keren is de meritocratie, een begrip waar Sandel zijn boek omheen heeft gebouwd, maar hij niet heeft gedefinieerd. Is het een ethiek, een praktijk, een maatschappijvorm of van alles wat? Voor een belangrijk deel gaat dit boek over de toelating tot de Amerikaanse topuniversiteiten, waarmee Sandel dicht bij huis blijft. Maar het gaat ook om de rechtvaardiging van verschillen in welvaart en om de politieke mythe waarin een krantenjongen miljonair…

In Duitsland is Theodor Adorno herontdekt. Adorno  is een van de grondleggers van de Frankfurter Schule, het instituut van de kritische theorie. De Frankfurter Schule combineerde al in het interbellum marxisme met psychologische inzichten. Die combinatie is ook terug te vinden in deze korte tekst uit 1967, een verslag van een lezing. Daarin probeert hij het succes van het toenmalige rechts-radicalisme te verklaren. Is die verklaring vijftig jaar later nog bruikbaar? Kapitalisme Als door het marxisme beïnvloede filosoof ontkomt Adorno niet aan een interpretatie van het rechts-radicalisme als verschijnsel van het kapitalisme, van de ‘concentratie van kapitaal’. Degenen die door die concentratie hun maatschappelijke positie dreigen te verliezen, hebben de neiging om diegenen die kritisch staan tegenover het apparaat de schuld te geven, dat wil zeggen links, schrijft Adorno. Dat laat wel een bel ringelen. Hij wijst ook op het ‘agrarisch potentieel’ van deze bewegingen, wat direct doet denken aan de enthousiaste ontvangst van Geert Wilders en Thierry Baudet bij de recente boerenprotesten in Den Haag. Toch speelt het kapitalisme maar een kleine rol in de verklaring van Adorno. Hij gaat vooral in op de psychologische kanten van het rechts-radicalisme. Die draait om angst voor brede maatschappelijke ontwikkelingen. Catastrofe Hij…

Politiek bedrijven kan niet zonder identiteit. Maar politiek bedrijven op basis van een nauwe identiteit leidt tot de ondermijning en het falen van de staat. We moeten naar bredere identiteiten. Dat is de stelling van Francis Fukuyama, de wereldberoemde politieke theoreticus die ooit het einde van de geschiedenis voorzag. You believe in the politics of identity, don’t you?, vroeg BBC-journalist John Sweeney aan Geert Wilders in een scherp interview. Who doesn’t?, reageerde Wilders wat argwanend. Diegenen die in liberale democratie geloven, was het deadpan-antwoord van Sweeney. Maar misschien krijgt Wilders wel gelijk. Bijna iedereen lijkt wel te geloven in identiteitspolitiek: links, rechts, activist of reaguurder. Het ultieme bewijs van de dominantie van ID-politiek is de overwinning in de VS van Donald Trump. Zonder die overwinning was dit boek er niet gekomen, schrijft Fukuyama op de eerste pagina van zijn boek. Modernisering Fukuyama gaat op zoek naar de bronnen van deze politiek. Hij begint bij Plato en komt uit bij Jean Jacques Rousseau. Die leerde dat ieder persoon een innerlijk zelf bezit dat verdrukt wordt door de samenleving. ID-politiek is ook een consequentie van de modernisering. In traditionele samenlevingen hoeven mensen zich niet druk te maken over wie ze zijn. Dat…

Hans Janmaat, de leider van de Centrumpartij en de Centrumdemocraten, kon hartstochtelijk klagen over alle manieren waarop de overheid, andere politici, de media, het openbaar ministerie, rechters, de inlichtingendiensten en activisten zijn partij bestreden. Iedereen, met uitzondering van zijn beperkte aanhang, was tegen hem, daarvan was hij wel overtuigd. En daardoor had hij geen eerlijke kans gekregen. Dat kun je afdoen als de klacht van een bekrompen en kleinzielige man, die bijna alles deed om zichzelf ongeliefd te maken. Je kunt het ook als uitgangspunt nemen voor een historische studie. Want in hoeverre klopt dat beeld? Of anders gezegd, hoe werden de Centrumpartij en de Centrumdemocraten bestreden? Dat is het onderwerp van dit boek van Jan de Vetten. In de Kamer, eruit, er weer in De partijen van Janmaat hadden een roerige geschiedenis. Janmaat kwam in 1982, twee jaar na de oprichting van de Centrumpartij (CP), in de Kamer. Binnen de partij brak een zwaar conflict uit en in 1984 richtte Janmaat de Centrumdemocraten (CD) op. Bij de volgende verkiezingen verloor hij zijn zetel. In 1986 werd een bijeenkomst van Centrumdemocraten en Centrumpartij in Kedichem gewelddadig verstoord. Partijsecretaris Wil Schuurman (Janmaats latere echtgenote) verloor daarbij haar been. In 1989 won…

De westerse liberale democratie is veel dichter bij zijn ondergang dan we willen geloven. En de grootste bedreiging komt van binnenuit. Dat is de belangrijkste boodschap van Financal Times-journalist Edward Luce in dit essay. Toen in 1989 de Muur viel, reisde Edward Luce als student razendsnel uit Oxford naar Berlijn om er bij te zijn. Hij nam een brokje van de aflopende geschiedenis mee. De westerse, liberale democratie had gewonnen en iedereen zou dat nu inzien. Iets meer dan een kwart eeuw later staan de zaken er heel anders voor. Het aantal democratieën neemt af, niet toe. Autoritaire heersers zitten stevig in het zadel. Het economische zwaartepunt verschuift naar het oosten en China is steeds assertiever. Gevaarlijke populisten als Donald Trump komen aan de macht. De crisis van het westen is in zijn ogen een combinatie van economie en psychologie: de middenklasse profiteert niet meer genoeg en raakt daardoor gedesillusioneerd. Populistische leiders wijzen op de democratische tekorten van de liberale democratie en winnen daarmee stemmen. De elites, die jaarlijks bijeenkomen op het World Economic Forum in Davos, zijn niet in staat tot een adequaat weerwoord. Dat geldt ook voor links. Dat heeft het opkomen voor de belangen van (witte) arbeiders…

  Marine Le Pen evenaarde in april 2017 haar vader Jean-Marie. Die haalde in 2002 net als zij de tweede ronde van de presidentsverkiezingen. Maar daarin was hij kansloos tegen Jacques Chirac. Met het aandeel stemmen in de tweede ronde kan ze hem overtroeven, aldus de peilingen . Is Marine echt ‘op weg naar de macht’, zoals de ondertitel van het boek van mijn oud-collega René ter Steege luidt? Dat valt nog te bezien. Dit boek, het enige Nederlandstalige over Marine, is vooral een politieke biografie, waarin haar opkomst wordt beschreven. Het is ook een familiegeschiedenis, een familiedrama zelfs, waarin de dochter de strijd aangaat met haar vader, die ondanks zijn 88 jaar nog steeds overal commentaar op geeft, ook als het Marine niet uitkomt. Dat wordt allemaal tamelijk zakelijk gebracht. Er wordt in dit boek amper gepsychologiseerd en ook weinig geduid. Dat moet de lezer zelf maar doen. Bij een beladen onderwerp stelt de schrijver zich terughoudend op en dat is ook wel eens fijn. Macht, het presidentschap, mag nog een stap te ver zijn, invloed heeft Marine en het Front National zeker. Conservatief rechts heeft delen van de retoriek van de Le Pens overgenomen. Het onderscheid tussen extreem-rechts…

Opnieuw beginnen, daar ligt de hoop van de mens in deze ‘donkere tijden’. Met intuïtie, creativiteit, inlevingsvermogen, liefde en sensitiviteit kan de mens de melancholie die nu collectief en individueel woekert tegengaan. In een tamelijk somber essay van filosoof Joke Hermsen, geschreven voor de Maand van de Filosofie, is dat het hoopvolle slot (sorry voor de spoiler). Ze analyseert in iets minder dan 150 pagina’s de melancholie, die half-sombere, half-opgewekte stemming.  Zij kan negatief uitslaan, en dan uitmonden in lethargie, maar ze kan ook positieve gevolgen krijgen en zorgen voor creatieve inspiratie. Door de eeuwen heeft de melancholie een wisselvallige reputatie gekend. Bij de Grieken werd de melancholie (letterlijk: zwarte gal) omarmd, in de Middeleeuwen werd ze verguisd want ze leidde tot ledigheid. in de renaissance werd ze herontdekt en in de kapitalistische samenleving weer in de ban gedaan want in strijd met het vrolijke consumeren en produceren. Melancholie wordt nu vooral gediagnosticeerd als depressie en bestreden met pillen in plaats van met kunst en liefde, zoals Hermsen liever zou zien.   Gemeenschap Hermsen is, net als bijvoorbeeld Bas Heijne in Staat van Nederland, overtuigd van het ontbreken van verbanden in de huidige samenleving. Dat draagt bij aan de huidige tijdgeest:…

Rond de verkiezingen van 2017, maar daarvoor ook al, bestaat er een grote fascinatie met de PVV-kiezer. Op zich begrijpelijk, al is die fascinatie voor een deel gebaseerd op peilingen waarin de PVV als grootste partij naar voren kwam en dat moet nog blijken. Socioloog en bestuurskundige Koen Damhuis schrijft dat er vaak over, maar zelden met de PVV-aanhangers wordt gesproken. Dat eerste klopt, dat tweede is de vraag. Er zijn meer boeken en artikelen (zoals via Joris Luyendijk) waarin zij aan het woord komen dan bijvoorbeeld de aanhangers van de SP of de PvdA.  Al uit de titel van het boek blijkt dat er verschillende ‘wegen naar Wilders’ kunnen leiden, waarmee Damhuis een te eenvormige voorstelling van deze aanhangers nuanceert. Hij ziet drie groepen: de lageropgeleiden die verongelijkt zijn, een groep van middelbaar opgeleiden, die vinden dat de overheid het geld dat zij met hard werken verdienen te makkelijk weggeeft aan verkeerde zaken: Griekenland, ontwikkelingssamenwerking of vluchtelingen. Een derde groep bestaat uit hoger opgeleide, radicaal conservatieve stemmers. Monologen Damhuis sprak voor zijn onderzoek 64 PVV-aanhangers, in het boek zijn de gesprekken met acht van hen uitgewerkt in de vorm van monologen. Dat geeft het idee dat deze mensen openhartig…

Misschien heeft u het nog niet door, maar we zitten middenin een wereldwijde burgeroorlog. Wie de strijdende partijen precies zijn is, zoals vaker in burgeroorlogen, een beetje onduidelijk. Terroristen, nationalisten, imperialisten, racisten, jihadisten, liberalen, ze kunnen allemaal meevechten, soms letterlijk, anders figuurlijk. Dat is de toestand van de wereld zoals Pankaj Mishra beschrijft in zijn boek Age of Anger, in het Nederlands verschenen onder de titel Tijd van woede. Deze ‘geschiedenis van het heden’ is een onconventionele ideeëngeschiedenis, niet altijd erg toegankelijk maar wel inspirerend. Het motief van de opstand tegen de liberale wereldordening is ressentiment – het gevoel van vijandigheid wegens aangedaan of vermeend onrecht (Van Dale). Er is een kloof ontstaan tussen de verwachtingen die geschapen worden in een kapitalistische, liberale democratie en de mogelijkheden. Iedereen rijk en beroemd gaat niet gebeuren. Het gevolg is dat de achterblijvers gefrustreerd zijn, boos, en soms gewelddadig. Verlichting en Romantiek Die liberale ordening leek na 1989 dominant te worden, maar de geschiedenis eindigde niet, maar ging door. Die opstand neemt allerlei vormen aan maar de verschillende stromingen worden verenigd door anti-modernisme. Onder dit ressentiment valt de woede van de ISIS-aanhanger, van de Trump-stemmer, van de witte anti-overheidsterrorist Timothy McVeigh. Mishra wil…