Boekenstrijd

Hoe kan het dat Donald Trump won? Hoe kan het dat de Britten voor Brexit kozen? Wat verklaart de ‘populistische explosie’, zoals de titel van het boek van de Amerikaanse journalist John Judis luidt. Zijn redenering komt in het kort op het volgende neer: Populisten verzetten zich tegen de gevestigde orde, die orde is neoliberaal, dus populisten verzetten zich tegen het neoliberalisme. En uiteindelijk zal die neoliberale ordening verdwijnen. Die redenering is echter te simpel. Volgens Judis is er geen definitie te geven van populisme, hooguit zijn enkele kenmerken te geven. Uiteraard is er de tegenstelling tussen volk en elite, waarbij niet vaststaat wie bij het volk hoort en wie de elite uitmaakt. Een ander kenmerk van populisten zijn hun onrealistische, zeg maar symbolische eisen. Zoals Syriza in Griekenland een einde aan de bezuinigingen eisen. En Trump die een muur wilde bouwen langs de grens met Mexico en dat land er voor wil laten betalen. Dat is een aardig punt, maar of de eisen inderdaad onmogelijk zijn hangt uiteraard af van de macht die ze verwerven. Trump kan meer bereiken dan Syriza. Volgens Judis is de opkomst van populisten het gevolg van een kloof tussen de wensen van mensen en…

Over populisme bestaan veel misverstanden, ook al heeft het een stevige, soms bepalende stem in veel landen. Na de overwinning van Donald Trump is er nog meer behoefte aan uitleg en duiding van dit politieke fenomeen. Want populisme is niet, zoals Van Dale het omschrijft, de ‘neiging zich te richten naar de massa van de bevolking’, al kan dat er een onderdeel van zijn. Het is ook niet duidelijke communicatie tussen kiezer en gekozene, waardoor de politicus weet wat de bevolking bezighoudt en de bevolking zijn politicus herkent, zoals voormalig PvdA-raadslid Michiel Mulder schreef. Het is ook niet alleen maar een politieke cultuur of stijl. Politicoloog Müller verwerpt deze benaderingen om tot een strakkere definitie te komen, waar toch veel onder kan vallen. Het kenmerk van populisten is dat zij zeggen als enige ‘het volk’ te vertegenwoordigen. “Wij alleen vertegenwoordigen het volk,” is de cruciale claim van populisten. Het is anti-elitair en anti-pluralistisch. Dit gaat dus verder dan duidelijke taal gebruiken of kiezers naar de mond spreken. Dit is een aanspraak op de macht. Het gaat om de ‘gewone’ burgers tegenover parasitaire elites die op snode wijze ‘het volk’ machteloos houden. Anti-democratisch Ondanks of juist door dit beroep op ‘het…

Eind 2014 gaan Duitsers in Dresden de straat op onder de noemer Patriottische Europeanen tegen de Islamisering van het Avondland (Pegida). Toenemende aantallen asielzoekers, onder andere door de oorlog in Syrië, en aanslagen in Europa zorgen voor verontrusting bij een groep burgers, die zich niet gehoord voelt en dus de straat op gaat met leuzen als ‘Wij zijn het volk’. De uit Amsterdam afkomstige en deels in Dresden wonende filosoof en filmer Jurriën Rood observeert de protesten van en tegen Pegida en het debat eromheen. In dit boek staan verslagen van die observaties, afgewisseld met zijn beschouwingen over waarden, opvattingen en het debat over migratie en islam in Nederland en Duitsland. Alsof dat niet genoeg is, presenteert hij ook zijn eigen oplossingen voor een paar lastige problemen. Rood stelt zichzelf en de lezer voortdurend vragen. Zo werpt hij de kwestie op of het zin heeft om naar de Pegida-demonstranten te luisteren. Of kunnen ze als xenofoob worden afgeschilderd en daarna worden genegeerd, zoals in Duitsland vaak gebeurt. Hij wil luisteren, maar daarbij is wel een ontwikkeling waar te nemen. Aanvankelijk probeert Rood met een open oor de klachten van Pegida aan te horen, in tegenstelling tot wat volgens hem in…

Een document van 1500 pagina's van Anders Breivik moet uitleg geven over de motieven achter het bloedbad in Oslo, aangericht door de man die zichzelf afschildert als een kruisvaarder ter verdediging van Europa. In 2083, een Europese onafhankelijkheidsverklaring geeft Anders Behring Breivik zijn politieke ideeën weer en doet hij uitgebreid en huiveringwekkend verslag van de voorbereiding op de terreurdaden van vrijdag. Een video van een minuut of twaalf vat de belangrijkste punten samen.

Een van de meest indringende gebeurtenissen die Bas Heijne de laatste tijd zag, was het doodschieten van een kariboe door Sarah Palin. Het was onderdeel van een tv-serie waarin Palin als een gewone, volkse vrouw werd geportretteerd. Maar dit was niet meer zomaar een jacht, Palin richtte haar geweer op de ‘morele superioriteit’ van al haar tegenstanders. En dat is misschien ook wel een beetje terecht, want die morele superioriteit is maar al te vaak gebaseerd op het ‘zwelgen’ in het geloof in eigen goedheid. Palin heeft dus gelijk, aldus Bas Heijne. Op zijn minst een beetje, want dit is natuurlijk geen onvoorwaardelijke liefdesverklaring aan Sarah Palin en haar Amerikaanse vorm van populisme. Maar in ieder geval hebben haar progressieve tegenstanders ook niet helemaal gelijk met hun verontwaardigde antwoorden vanuit de ivoren toren van het linkse gedachtegoed.

In de afgelopen acht jaar hebben vier of misschien vijf populistische partijen de aanval geopend op het politieke establishment: Leefbaar Nederland, de LPF, Trots op Nederland, de Partij voor de Vrijheid en – twijfelgeval – SP. Er is nog één geduchte tegenstander over. De opkomst van het populisme is het onderwerp van een toegangelijk boek van historicus Maarten van Rossem en een hoofdstuk in het meer academische boek van Henk te Velde over politieke tradities in Nederland. Populisme is een stijl die politieke bewegingen kunnen gebruiken, leren we uit deze boeken. Essentieel is verzet tegen de heersende politieke cultuur. Van Rossem noemt dat ‘systeemvijandig’. En vaak komt daar de nadruk bij op een (vermeende) identiteit, wat gepaard kan gaan met het afzetten tegen een bevolkingsgroep.  

Dat de PVV, de partij van Geert Wilders flink zal groeien bij de komende verkiezingen, staat wel vast. Is dat erg en kunnen andere partijen nog wat doen om dat te stoppen? Dat zijn de onderwerpen van twee nogal verschillende boeken over de PVV en Wilders: een beschrijving van binnenuit en een analyse van buitenaf. Beginnend journalist Karen Geurtsen ‘infiltreerde’ bij de PVV. Tijdens haar stage bij HP/De Tijd werd ze stagiaire bij de partij van Geert Wilders. Zo kreeg ze een kijkje achter de schermen. Ze poogde antwoord te krijgen op de prangende vraag of de PVV ‘gevaarlijk’ is.