Nu Islamitische Staat met aanslagen in Parijs, Beiroet en de Sinaï toeslaat is het zaak de kennis over ‘de vijand’, zoals Mark Rutte IS noemt, te vergroten. Probleem is dat er veel onbekend is over IS. Boeken over IS beginnen standaard met een verantwoording over de keuze voor de term om de beweging aan te duiden: IS, ISIL of ISIS (boeken die de term Daesh gebruiken ben ik nog niet tegengekomen). Maar misschien zou het beter zijn als ze eerst uitleggen wat we niet weten.
Maar juist het niet-weten maakt dit uiteraard een spannend onderwerp. Daar kunnen auteurs heel verschillend mee omgaan: zo veel mogelijk opschrijven wat er wel bekend is, al gebeurt dat vooral van buitenaf, of om een pijp op te steken en te proberen met analyse de verwarring te beperken.
Het boek van correspondent Judit Neurink is overwegend een journalistiek verslag, vol met citaten van mensen die werden geconfronteerd met Islamitische Staat, (ze gebruikt de term ISIS omdat het merendeel van de moslims IS geen islamitische staat vindt). Het is een toegankelijk werk geworden, met veel menselijke verhalen, dicht bij de grond. Het geeft een duidelijk, zij het beknopt overzicht van de wordingsgeschiedenis van IS.
De focus ligt duidelijk op Irak en niet op Syrië. Dat is bijvoorbeeld duidelijk als ze Mosoel (in Irak) de hoofdstad van IS, en niet Raqqa (in Syrië), zoals meestal in de media. Ze besteedt terecht veel aandacht aan de rol van voormalige Baath-officieren die zich aansloten bij IS.
Eigenlijk was er behoorlijk veel koppigheid, onverdraagzaamheid en gewelddadig optreden van de voormalige Iraakse premier Nour Al-Maliki voor nodig om de aantrekkingskracht van IS (en de voorgangers) te vergroten. Maliki verschijnt, naast Assad, steeds meer als de kwade genius, de man die door het harde optreden tegen de soennieten de vervreemding van de soennieten wist te verhogen en die daardoor velen in Irak het idee gaf dat ze beter voor IS konden kiezen.
Weinig aandacht is er voor de eventuele plannen van IS buiten de grenzen van het kalifaat. Wel beschrijft ze vrij uitgebreid hoe het leven is onder de heerschappij van IS, met name in Mosoel. Daar was volgens haar beschrijving tamelijk veel weerstand, terwijl vaak wordt gezegd dat aanvankelijk IS toch wel op enige sympathie van de bevolking kon rekenen.
Ze beschrijft IS als een sekte waaruit het moeilijk ontsnappen is. Het charisma van trainers is belangrijk. Het is niet de ideologie die zo aantrekkelijk is, de groep biedt een veilige haven voor mensen met problemen, zo laat ze iemand zeggen die in een andere politieke sekte zat. De rekruten worden geïsoleerd en streng gecontroleerd. Dat begint al met kinderen. Aan de buitenlandse strijders in IS besteedt Neurink helaas weinig aandacht, terwijl dat toch een van de onderscheidende kenmerken is.
Aan speculeren doet Neurink niet veel. Ze laat dat anderen doen, maar die geven prettig tegengestelde meningen zoals de verwachting dat IS makkelijk te verdrijven is, of dat de mensen in Mosoel nu zo gehersenspoeld zijn dat een overwinning zeer lastig is.
Een heel andere benadering kiest terrorismedeskundige Loretta Napoleoni. Haar boek is analytisch, afstandelijker maar ook minder onderbouwd. Napoleoni legt de nadruk op het moderne aspect van Islamitische Staat en op de natievorming. Dat onderscheidt IS van bijvoorbeeld Al Qaida. Het is de eerste terroristische beweging die zich op het vlak van de natievorming begeeft, met de opbouw van een staat, stelt ze. Of die claim klopt, hangt af van de definities van terroristische beweging en van natievorming. In het noorden van Mali, Afghanistan en Somalië werden in ieder geval pogingen gedaan door extremistische islamitische bewegingen om een staat te vormen.
Maar de ambitie van het kalifaat stuurt volgens Napoleoni een positieve boodschap naar gefrustreerde soennieten in de Arabische wereld en daarbuiten. Ze geven gehoor aan de lokroep van een moderne staat volgens de religieuze richtlijnen, een utopie. Belangrijk is dat IS zich onafhankelijk heeft gemaakt van geldschieters van buiten het gebied en dus kan doen wat het wil.
Keer op keer trekt ze de vergelijking met de oprichting van de staat Israël, die het beloofde land voor de Joden creëerde. IS doet voor de soennieten wat Israël voor de Joden deed. Maar de vergelijking gaat op diverse vlakken mank: om maar wat te noemen zijn er al heel wat staten waar soennieten de meerderheid uitmaken en waar strenge islamitische wetten gelden. Maar de migratie vanuit Molenbeek naar Saoëdi-Arabië is beperkt gebleven.
IS maakt gebruik van wat Napoleoni de multipolaire wereldorde noemt, simpel gezegd het gegeven dat Rusland en China een VN-mandaat tot ingrijpen in Syrië tot dusver verhinderen en de terughoudendheid van de VS om zonder zo’n mandaat met volle kracht in te grijpen. Maar die analyse klopte tot november 2015. De vijf grote mogendheden zijn nu in strijd met IS. Maar goed, deze ontwikkeling werd niet door velen voorzien.
Napoleoni is geneigd tot stellige beweringen die amper worden onderbouwd. Zo schrijft ze dat het kalifaat niet gewelddadiger is dan ‘om het even welke gewapende organisatie in de recente geschiedenis’. Als bewijs noemt ze één incident uit Kosovo. Dat is te mager, al heeft IS de wreedheid uiteraard niet uitgevonden. Maar een belangrijk onderscheid met veel andere bewegingen is dat IS die wreedheid in extreme mate toont aan de rest van de wereld. Veel andere gewelddadige bewegingen proberen bijvoorbeeld het massaal executeren van ongewapende tegenstanders vaak te maskeren. Dertig pagina’s verderop schrijft Napoleoni overigens dat IS genocide pleegt. Is dat ook iets waar ‘om het even welke gewapende organisatie’ zich schuldig aan maakt?
Een andere niet verder onderbouwde opmerking is dat de acceptatie van Israël door Arabische staten de ‘grondoorzaak is van wat we vandaag meemaken.’
Ze werpt het idee op dat IS op den duur misschien wel erkend zal moeten worden als staat, een suggestie die onlangs ook door Stephen Walt in Foreign Affairs werd gedaan. Na de aanslagen in Parijs, Beiroet en elders lijkt de kans daarop sterk afgenomen.
Dit boekje maakt de indruk van een haastklus, met een paar storende foutjes, geschreven door iemand die niet beschikt over een grote kennis van de interne denkwereld van IS. Er staan een paar interessante noties in, zoals over het moderne en pragmatische aspect van IS, maar het geheel levert toch weinig inzicht op en heft de verwarring bepaald niet op.
De oorlog van Isis, Judit Neurink (2015) 213 pagina’s.
De terugkeer van het kalifaat. De stormachtige opkomst van Islamitische Staat en de verwarring in het Westen, Loretta Napoleoni (2015), 128 pagina’s.
Geen reacties