In 2003 schreef Martin Rees een boek met de titel Our Final Century? De Britse uitgever haalde het vraagteken weg en zijn Amerikaanse uitgever maakte er Our Final Hour van. Blijkbaar houden niet alle uitgevers van onzekerheid of van de lange termijn. In dat boek gaf de invloedrijke wetenschapper Martin Rees, die de drager is van de zeer Britse eretitel Astronomer Royal, een sombere vooruitblik. Een van zijn verwachtingen was dat er vijftig procent kans was op een ramp of een aanslag met een biologisch middel waardoor meer dan een miljoen mensen zouden omkomen. Soms ben je blij als een voorspelling niet uitkomt. Rees is er nog steeds van overtuigd dat dit een cruciale eeuw is. Maar hij laat zijn angsten in Over de toekomst/ On the Future nadrukkelijk vergezeld gaan van volgens hem hoopvolle scenario’s.

Cruciaal punt

De mens is nu zo ver ontwikkeld en in zulke grote aantallen aanwezig dat het voortbestaan zelf op het spel staat. De grootste bedreigingen voor mensen komen niet uit de ruimte, maar worden door mensen zelf veroorzaakt. Denk aan kernwapens en klimaatverandering, maar ook aan de mogelijkheden van bio- en informatietechnologie.

In hoog tempo schaatst hij over al deze onderwerpen heen. Deze kwesties vragen om langetermijninspanningen en in veel gevallen zijn oplossingen voorhanden, denkt Rees. Hij is een technologie-optimist, maar een politieke pessimist. Want de politieke wil ontbreekt om dergelijke zaken goed aan te pakken. Rees haalt Jean-Claude Juncker, de voorzitter van de Europese Commissie, aan: ‘We weten allemaal wat we moeten doen. We weten alleen niet hoe we herkozen worden nadat we het gedaan hebben.’

Een voorbeeld daarvan zijn volgens Rees de vrijblijvende afspraken om de uitstoot van CO2 te verminderen. Hij verwacht daar niets van, hij voorspelt dat de emissies de komende twintig jaar blijven stijgen. Pas dan zal volgens hem blijken hoe ‘klimaatgevoelig’ de aarde werkelijk is, wat vooral te maken heeft met waterdamp en wolken. Het kan allemaal meevallen of de paniek zal uitbreken, waardoor dan opeens radicale maatregelen genomen moeten worden.

Elektronische intelligentie

Dit boek gaat over de toekomst, maar we kunnen zelfs niet voorspellen hoe cyber, bio-tech en kunstmatige intelligentie zich in de komende tien jaar gaan ontwikkelen, schrijft Rees. Dat lijkt toch een voorspelling, namelijk van grote veranderingen. Rees houdt hier en daar toch in. Zelfrijdende auto’s die zich volop in het overige verkeer mengen, daar mag je van hem best over twijfelen. Hij is dan wel een optimist als het over technologie gaat, dat betekent niet dat hij een onvoorwaardelijke gelovige is.

Maar zelfrijdende auto’s zijn niets vergeleken met de komende grote wetenschappelijke sprongen. Op een gegeven moment – of dat nu over een paar decennia of over een paar eeuwen is – zal intelligentie niet meer aan biologische wezens vast zitten, speculeert Rees. De elektronische intelligentie zal sterker worden dan de menselijke. Op aarde moeten dergelijke ontwikkelingen aan banden worden gelegd. Maar ondernemers en kolonisten die de mogelijkheden van leven buiten de aarde willen ontdekken, moeten vrij zijn om die te ontwikkelen. Want daar heeft een elektronisch brein veel meer kans te overleven dan een biologisch brein. Het is dus niet zo vreemd dat Elon Musk dit boek van een lovende quote voorzag.

Kosmische missie

De toekomst van de mensheid is voor de astronoom Rees niet voldoende. Hij maakte een tamelijk langdurig uitstapje naar de rest van de kosmos, om toch weer bij de aarde te eindigen. Al is de kosmos erg oud en erg groot, toch is het mogelijk dat mensen het enige intelligente leven zijn. Daarom is het van groot belang dat de mogelijkheden van elektronische intelligentie worden onderzocht. ‘Onze kleine planeet kan de belangrijkste plaats in de hele kosmos zijn.’

Daarmee komt Rees erg dichtbij de zingevende en transcendente fantasieën van mensen als tech-goeroe Ray Kurzweil. Dankzij de techniek wordt de mens een schepper van leven. Nadat de mens eerst de aarde had omgevormd, is de rest van het universum aan de beurt. Of dat nu wel zo een goed idee is, nadat we hebben gezien hoe de mens met deze planeet omgaat, is een vraag die Rees niet hard genoeg stelt. Misschien is die post-humane toekomst helemaal niet zo aantrekkelijk. Maar zoals vaker in vertellingen over de toekomst is het de vraag wat droombeeld is en wat schrikbeeld.

Apostel

Rees toont zich vooral een apostel van de wetenschap. Daar mogen geen onnodige belemmeringen aan worden opgelegd, ook al moet de innovatie ‘verantwoordelijk’ blijven. Daar spreekt een heel groot vertrouwen in de rede en de wetenschap uit. Ook is het wat makkelijk om ‘de politiek’ weg te wuiven als een op zichzelf en de korte termijn gerichte praktijk. Waren het niet ook politieke beslissingen die de ruimte gaven aan wetenschap en techniek? En wie moet die verantwoordelijke grenzen vaststellen? Daar zal toch een rol voor de politiek, in welke vorm dan ook, voor weggelegd zijn.

Het boek van Rees voert de lezer in hoog tempo langs belangrijke ontwikkelingen die onze toekomst mogelijk sterk gaan beïnvloeden. Zijn beweringen zijn niet altijd even origineel en de manier van vertellen is soms wat oubollig. Maar hij neemt met zijn geloof in de wetenschap en een kosmische missie voor de (post-)mens in ieder geval een duidelijke stelling in.

Deze recensie verscheen eerder bij Athenaeum Boekhandel.