Boekenstrijd

“Het is geen pretje om vandaag de dag Arabier te zijn.” Dat schreef een Libanese journalist een paar jaar geleden. Niet veel later kwam hij om het leven in een van de golven van geweld die dat land de afgelopen decennia overspoelden. Maar de journalist had niet alleen zijn eigen bestaan op het oog. De Arabieren voelen zich machteloos, gefrustreerd. Ze hebben het idee dat ze niet meer dan pionnen op het internationale schaakbord zijn en hun lot niet in eigen hand hebben. Dat is ook het thema van De Arabieren, het boeiende en levendige overzichtswerk van Eugene Rogan. De moderne geschiedenis van de Arabieren is de geschiedenis van hun overheersing door vreemde mogendheden. En Rogan, die opgroeide in Beirut en Caïro, wil de westerse lezer die geschiedenis door Arabische ogen laten bezien.

Mensenrechten zijn universeel. Dat is in de westerse wereld een cliché, dat na de Tweede Wereldoorlog is vastgelegd in de Universele verklaring van de rechten van de mens. Maar waar komt die aanspraak vandaan, en wat wordt er eigenlijk mee bedoeld? Historica Lynn Hunt geeft in dit boek een intrigerend inzicht in het ontstaan van en de omgang met mensenrechten. Ze heeft daarbij een zeer brede benadering. De rol van romans, maar ook van marteling en de strijd tussen universele mensenrechten en nationalisme komen voorbij.

Een paar jaar geleden brak in militaire kringen een relletje uit over de kleur van de nieuwe baret voor de Koninklijke Landmacht. Die zou groen worden, maar dat was tegen het zere been van het Korps Commandotroepen. De groene baret was hun onderscheidingsteken en het kon niet dat zomaar iedere soldaat die op zou mogen zetten. Na een jaar kregen de commando’s hun zin. Zo’n voorbeeld van een conflict over een schijnbaar onzinnig symbool zou precies in het straatje van Martin van Creveld passen. In zijn nieuwste boek Oorlogscultuur betoogt hij uitvoerig dat juist allerlei onnuttige zaken, van versieringen van wapens tot herdenkingsrituelen, oorlog maken tot wat het is. Zonder oorlogscultuur geen oorlog. En een tijd zonder oorlog is niet alleen onwaarschijnlijk, die zou misschien ook wel minder leuk zijn.

Als bewoner van de Amsterdamse Kalverstraat was René Descartes in 1635 op zijn plek. Hij kocht verse kadavers van kalveren en ossen die daar werden geslacht voor zijn anatomisch onderzoek. Want Descartes was niet alleen een denker, maar ook onderzoeker. Hij hield zich bezig met optica, medische vraagstukken, wiskunde en meteoren. Filosofie en meer praktische wetenschap gingen toen nog hand in hand. Zijn grootste ambitie was om het klassieke wereldbeeld, gevestigd op de ideeën van Aristoteles, om ver te werpen. Hij introduceerde de twijfel. Alleen de rede zou kunnen bepalen of iets waar of onwaar is.

Dit is een boek met een merkwaardige ondertitel. "Niets zo veranderlijk als onze identiteit,"  zo vertellen vader en zonen Blokker ons. Niets? Dat is wel heel weinig. En dan dat 'veranderlijk." In ieder geval maakt de ondertitel duidelijk dat dit niet een vrolijke weergave is van de Nederlandse geschiedenis aan de hand van een dozijn moorden. Geen 'alle 12 dood'. De verhalen over het einde van onder andere Bonifatius, Carlo Picornie, Theo van Gogh en de gebroeders De Witt zijn onderdeel van een betoog. Helaas is dat niet altijd een even helder betoog. Maar bedoelen ze dat de Nederlandse identiteit steeds anders is, of dat die eigenlijk niet bestaat? Of menen ze dat er een donkere kant zit aan de Nederlandse identiteit, en dat de volksaard helemaal niet zo kosmopolitisch, nuchter en tolerant is als we graag denken? De Blokkers komen er zelf niet uit en schieten van het ene naar het andere standpunt. Het ene moment wordt beweerd dat er geen Nederlandse identiteit bestaat, het andere dat die identiteit eigenlijk anders is bijvoorbeeld de historicus Huizinga dacht. Identiteit is natuurlijk een lastig begrip. Vooral omdat beschrijven ervan vaak heel dicht aanligt tegen het 'voorschrijven' van een bepaalde identiteit. Wie zegt hoe 'we zijn'…

Waarom hebben de Chinezen nooit Europa binnengevallen? Waarom kwam de oprukkende islam niet verder dan dan de poorten van Wenen? En was het westen wel zo superieur als vaak wordt beweerd? Het zijn niet de minste vragen waar John Darwin zich in het boek After Tamerlane om bekommert. In zo’n vijfhonderd dichtbedrukte pagina’s wordt een wereldgeschiedenis weergegeven die barstensvol feiten en analyses zit. Geen gemakkelijke kost en ook niet bepaald meeslepend geschreven. Maar wel een veelzijdige en verhelderende benadering.

Binnen een eeuw transformeerde Japan van een gesloten, feodale maatschappij tot een van de meest welvarende economieën. Tussendoor overheerste het jarenlang op brute wijze delen van grote buur China en ging het de strijd aan met koloniale grootmachten die bijna leidde tot de vernietiging van het land. Van krijgszuchtig en imperialistisch werd Japan opeens pacifistisch en materialistisch. De geschiedenis van Japan lijkt van het ene naar het andere uiterste te schieten. Overmoed, fanatisme, een scherp minderwaardigheidsgevoel, sterk nationalisme, maar ook het vermogen om van verlies en vernedering het meeste te maken hebben een belangrijke rol gespeeld in deze geschiedenis. In een boek van bescheiden omvang weet Ian Buruma de lezer door dit ingewikkelde terrein te loodsen, hoewel enige voorkennis niet ongewenst is. Buruma woonde jaren in Japan en schreef daar ook diverse andere boeken over.

Dit is een beknopt en boeiend overzicht van de geschiedenis van de Noord-Amerikaanse indianen, vanaf de migratie naar de Nieuwe Wereld tot op het heden. De indianen worden niet verheerlijkt, maar ook niet verguisd. Zo beschrijft hij ook uitgebreid de vraag of indianen kannibalisme bedreven. Juist die wat neutrale opstelling maakt dit boek zeer goed verteerbaar. Page gaat ervanuit dat de indianen ook voor de komst van Columbus een geschiedenis hadden. Na de komst van de blanken is het vooral een aaneenschakeling van ellende. Met name besmettelijke ziektes werkten verwoestend. Vaak verspreidden de ziektes zich sneller dan de blanken zodat duizenden stierven zonder dat ze ooit een blanke hadden gezien. Ook de onderlinge verdeeldheid legt Page genadeloos bloot. Pas aan het eind van het boek is het verhaal iets optimistischer. Er zijn nu twee miljoen indianen en dat waren er ooit veel minder. Maar dat ze er nog zijn is al bijna een wonder.    Waardering: Jake Page, In the hands of the great spirit. The 20.000 year history of American Indians.

Volgens de bekende militair historicus Martin van Creveld valt de geschiedenis van de oorlog in de twintigste eeuw in twee delen uiteen: voor en na 6 augustus 1945, toen de Amerikanen een atoombom op Hiroshima lieten vallen. In dit boek van Van Creveld is ook een breuk aan te treffen: tot hij bij die datum komt is de beschrijving van de ontwikkelingen vrij conventioneel,  om daarna als een echte guerillastrijder te verrassen met onverhoedse, boude en provocerende uitspraken. Misschien is dat om Van Creveld vooral wil verklaren waarom conventionele strijdkrachten zo vaak falen in hun strijd tegen minder georganiseerde en zwakkere strijders, of die nu partizanen, vrijheidsstrijders, opstandelingen of terroristen worden genoemd. Het zijn de best getrainde, uitgeruste en machtigste legers die dit overkomt: van Vietnam tot Tsjetjenië, van Nederlands-Indië tot Algerije, van de intifada tot de opstand in Irak.

fOorlog bestaat niet meer. En dat is geen goed nieuws. Want de ouderwetse, ‘industriële’ oorlogen uit het verleden hebben plaatsgemaakt voor schijnbaar eindeloze confrontaties en conflicten. De oorlog vindt niet meer op het slagveld plaats, maar tussen de mensen. Een militaire overwinning valt niet te behalen, hooguit kunnen soldaten de omstandigheden zo beïnvloeden dat op andere manieren de uitkomst te beïnvloeden is. Het westen is slecht voorbereid op deze ‘war amongst the people’, is de boodschap van Rupert Smith, voormalig hoog officier van het Britse leger. Kijk maar naar Irak, Afghanistan of iets langer geleden, de oorlogen in Vietnam en Algerije. Maar de organisaties en ook de ideeën bleven hangen in het tijdperk van de industriële oorlogen, die begon met de Napoleonitsche oorlogen en eindigde met de twee wereldoorlogen. Dat waren confrontaties waarin landen elkaar op leven en dood bevochten, met de volledige inzet van hun bevolkingen en economieën. Het dieptepunt daarvan waren de jodenvervolging en de massale bombardementen op Japanse en Duitse steden. Dit zijn de oorlogen waarin staten verschijnen en verdwijnen. Ze volgden een vast patroon: vrede-crisis-oorlog-oplossing. Er is een duidelijk onderscheid tussen ieder van de fases.