Boekenstrijd

Binnen een paar jaar zijn in het Nederlands twee boeken gepubliceerd over de Tweede Wereldoorlog die al jaren oud zijn, maar toch weer opnieuw opzien baarden. Ik doel op de nieuwe vertaling van Kaputt van Curzio Malaparte, dat voor het eerst kort na de oorlog verschenen. Het andere is de epische vertelling Leven & Lot van de Russisch-joodse schrijver Vasili Grossman. De twee schrijvers hadden dezelfde professie. Ze waren beide tijdens de oorlog verslaggever aan het Oostfront. En ze delen een subliem schrijverschap met een zeer goed ontwikkeld oog voor de grote en kleine drama’s van de oorlog. Maar er zijn ook grote verschillen. Ondanks – of misschien wel dankzij – de gruwelen wekt Malaparte de indruk dat hij op een bepaalde manier van de oorlog geniet. Die brengt de ware aard van de mens naar boven en dat spektakel wil hij aanschouwen en tonen. Het verhaal van Grossman is dramatischer, sentimenteler, empatischer.

Onlangs op de kop getikt, twee verhalen van Curzio Malaparte in de bundel Verhalen uit het Zuiden. Bijzonder is dat het boek midden in de oorlog uitkwam. Het verscheen in 1943 bij Strengholt’s uitgeverij in Amsterdam. Van Malaparte zijn twee verhalen opgenomen: Eerste liefde en Groet Livorno van mij. Het eerste is een soort metaforisch verhaal over liefde met een wrede boodschap. Het tweede gaat over de Eerste Wereldoorlog. Het bloemrijk taalgebruik van Malaparte is herkenbaar. “Bij het aanbreken van den dag kwam het bevel tot den aanval. Wij liepen in looppas de mooie groene weide in. Plotseling viel Antenore voorover, met zijn gezicht in het gras. Ik sleepte hem achter den stam van een pijnboom en tilde zijn hoofd op. Hij glimlachte. Maar uit zijn mond kwamen golven vermiljoen bloed, als rijpe vruchten.”

De voormalige correspondent Joris Luyendijk heeft ongelooflijk veel succes behaald met zijn boek Het zijn net mensen. Zijn kritiek op de verslaggeving uit het Midden-Oosten, maar in feite op de journalistiek in het geheel, raakte duidelijk een snaar. Hij verkocht 200.000 exemplaren en er stonden rijen voor de zalen waar hij sprak. Maar had hij ook gelijk? In dit boek, samengesteld door de Nos-redacteuren Monique van Hoogstraten en Eva Jinek, leveren correspondenten van diverse media en een aantal ervaren rotten hun commentaar op de stelllingen van Luyendijk. ‘Het ongelijk van Joris Luyendijk’heet het eerste hoofdstuk, van correspondent Bram Vermeulen. En daarmee is de toon gezet.

John Gray is misschien wel de meest verontrustende denker van het moment. Hij onderwerpt maatschappij en denken aan een niets ontziende, ontnuchterende analyse. Daarbij haalt hij veel overhoop. Dit boek is tegelijk een aanklacht tegen Bush en de oorlog in Irak en een scherpe anatomie van veel van het politieke denken van na de Koude Oorlog. En in hetzelfde bestek van net tweehonderd pagina’s (in de Engelstalige versie) gaat hij ook nog fundamenteel in op de rol van religie, vooruitgang en vrije wil. Uiteenzettingen over de opkomst van het neoconservatisme wisselt hij schijnbaar moeiteloos af met bespiegelingen over Aristoteles, Leo Strauss of Nietzsche.

Het nieuws is niet wat het is. Zeker niet als het over het Midden-Oosten gaat. Dat betoogt voormalig correspondent Joris Luyendijk in zijn reeds veelbesproken boek Het zijn net mensen. Via de media komt het Midden Oosten op een heel andere manier op ons over dan het werkelijk is. Met dit boek heeft Luyendijk groot succes geboekt. Terecht, want het is een goed geschreven betoog. Hij laat een kant van het Midden-Oosten en van de journalistiek zien die voor de meeste buitenstaanders verborgen blijft. Misschien is het ook zo populair omdat het een kritiek op de gevestigde media is. Hij beschrijft de Israelische propagandamachine, samengebald in het zinnetje ‘they are killing innocent Jews’ en zet die af tegen de veel minder efficiënte Palestijnse pr-praatjes. Zelfs de woorden waarin de journalisten verslag doen van de gebeurtenissen zijn niet onpartijdig.   

Het komt zelden voor dat een boek in een duurdere versie wordt uitgebracht. Maar nu ligt er dan toch een luxe, gebonden versie – met foto’s –  van de Vliegeraar in iedere Ako en Bruna. Het is de Nederlandse en Afghaanse beststeller van dit moment. De vliegeraar is het nogal romantisch aangezette relaas van een jongen, Amir, uit betere Afghaanse kringen voor de machtsovername van de communisten. Met zijn vriendje Hassan, het zoontje van de bediende van zijn vader, doet hij ieder jaar mee aan de grote vliegerwedstrijd. De kunst is om de vliegers van de andere deelnemers te vernietigen door met het met glasscherfjes beplakte draad het draad van de ander door te snijden. Het schijnt dat je nu nog in Afghanistan mannen kunt tegenkomen met handen vol littekens van deze bloederige sport.

Frankrijk, 1914. De jonge ingenieur Adrien wordt gemobiliseerd, en verlaat zijn dorp in de Dordogne. Aan de oever van de Maas, op zijn eerste dag met de genie, explodeert een granaat in zijn gezicht. "Het voelt alsof een bijl vlak onder mijn neus naar binnen slaat. Dan gaat het licht uit."

Hafiz wordt geboren in Peshawar, de Pakistaanse stad die vol zit met Afghaanse vluchtelingen. Hij is ontzettend gesteld op zijn een jaar jongere zus Leila. Als zij plotseling overlijdt, verandert de jonge Hafiz. Hij raakt in zichzelf gekeerd en zegt weinig. Maar hij neemt wel de beslissing om naar een islamitische school te gaan. Vandaar is het een kleine stap naar de Taliban. Die hebben dan al enige tijd Kaboel in handen. In Afghanistan gaat hij niet naar het front, maar maakt hij deel uit van de religieuze politie, onderdeel van het ministerie ter Bevordering van Deugdzaamheid en de Bestrijding der Onzedelijkheid.

Een man of twee, een paar schoten, een uitgebrande auto, soms een ooggetuige die een schim opvangt, een paar pagina’s met overlijdensadvertentie’s in De Telegraaf, als het kan een protserige begrafenis, veel theorieën en speculaties, maar zelden een verdachte, laat staan een veroordeling. De liquidaties in de Amsterdamse onderwereld hebben een bekend, bijna routineus verloop gekregen. Maar de samenhang ervan is zelfs voor geïnteresseerde buitenstaanders lastig te volgen. Is er een oorlog van allen tegen allen gaande, een Wild West waar het erom gaat eerder een huurmoordenaar te sturen dan de tegenstander? Of is er sprake van een strijd tussen twee kampen: de oude Hollandse penose vs. de ‘Joego’s’? Paroolcollega’s Bart Middelburg en Paul Vugts verschaffen voor zover mogelijk helderheid in hun boek over de oorlog in de Amsterdamse onderwereld.

In deze roman beschrijft Oriana Fallaci het leven van de Griekse verzetsstrijder Alexandros Panagoulis, met wie ze midden jaren ’70 een verhouding had. Op dat moment was ze al een wereldberoemde journaliste, die brandhaarden – zoals Vietnam – afreisde, en de groten der aarde interviewde. In 1967 greep een militair regime de macht in Griekenland. Alexandros Panagoulis pleegde een bomaanslag op de leider van deze kolonels: Papadopoulos. De aanslag mislukte, Panagoulis werd gevangen genomen, gemarteld en ter dood veroordeeld. Onder invloed van internationale protesten werd hij niet terechtgesteld, maar geisoleerd, en vrijgelaten bij een amnestie in 1973. Door zijn halsstarrige verzet – en onafhankelijkheid van elke partij – had Panagoulis internationale bekendheid gekregen. Direct na zijn vrijlating kwam Fallaci hem interviewen. Ze was zijn maitresse tot zijn dood – onder verdachte omstandigheden – in 1976.