Boekenstrijd

Wie president Trump over China hoort spreken, kan in zijn intonatie soms een nauw verholen agressie horen. Zeker als hij het heeft over het ‘virus from China’ (uitgesproken als ‘Tsjynáá’), het coronavirus. China heeft de wereld daarmee opgezadeld, zo heeft hij vaak gezegd. Zo werd de pandemie een nieuw onderwerp in de rivaliteit tussen China en de VS. En die nog niet afgesloten episode past dus prima in het betoog van Kishore Mahbubani. De ervaringen van het eerste half jaar van de coronacrisis bevestigen belangrijkste stellingen van Mahbubani, althans dat schrijft hij zelf in het nawoord voor de Nederlandse editie van zijn boek Heeft China al gewonnen?. De VS handelden incompetent, zonder na te denken. China, en andere Oost-Aziatische landen, handelden competent en pragmatisch. Er zal nog zeker twintig jaar politieke strijd tussen de VS en China zijn, voorspelt Mahbubani, een van de bekendste Azië-eist-zijn-plaats-op-denkers. Die strijd gaat over de vraag welk land het belangrijkst en invloedrijkst zal zijn. Maar in tegenstelling tot de Koude Oorlog heeft de VS in deze nieuwe confrontatie geen strategie voor de benadering van zijn belangrijkste rivaal. De VS doet eigenlijk maar wat, zonder goed na te denken. Mahbubani zet in het begin van zijn…

Er zijn talloze verklaringen voor de verkiezingsoverwinning van Trump en de victorie van Brexit. Michael Sandel, filosoof aan Harvard, voegt er vrij laat nog een aan toe. Niet economische ongelijkheid of xenofobie, maar een gevoel van miskenning is de drijfveer van de Brexit/Trump stemmers. En dat gevoel wordt veroorzaakt doordat ongelijkheid wordt gerechtvaardigd door te wijzen op prestaties. Wie rijk is, zal dat verdiend hebben. Wie succes wil hebben in het leven, moet goed scoren om op een topuniversiteit als Harvard terecht te komen. Maar wie niet slaagt, zal dat dan wel aan zichzelf te danken hebben en wordt vernederd. Deze mensen nemen wraak door op ‘de tegenpartij’ te stemmen. De populistische onvrede is een protest tegen de tirannie van verdienste, schrijft Sandel stellig. Dat systeem waar ze zich tegen keren is de meritocratie, een begrip waar Sandel zijn boek omheen heeft gebouwd, maar hij niet heeft gedefinieerd. Is het een ethiek, een praktijk, een maatschappijvorm of van alles wat? Voor een belangrijk deel gaat dit boek over de toelating tot de Amerikaanse topuniversiteiten, waarmee Sandel dicht bij huis blijft. Maar het gaat ook om de rechtvaardiging van verschillen in welvaart en om de politieke mythe waarin een krantenjongen miljonair…

Is Meer een poging mensen te overtuigen of is het een geloofsbelijdenis? Er staan tal van argumenten in voor de zaken die de verschillende auteurs bepleiten, zoals meer geluk, vernuft en vrijheid. Maar het eerste hoofdstuk heet: ‘Wie gelooft er nog in de vooruitgang?’. ‘De vooruitgang’, dat veronderstelt dat er een manier van vooruitgang is. Even verderop staat: ‘Als we doorzetten op het pad van vooruitgang en modernisering dan leeft over een paar decennia de hele wereld het goede leven.’ Er is het pad om te volgen, een vaststaande methode die zich in het verleden bewezen heeft, volgens de auteur, en die we moeten blijven volgen, ook al veranderen de omstandigheden. Tenminste, als ‘de wereld’ bij ‘het goede leven’ uit wil komen. Dit gebruik van grote, vage woorden (er is zelfs sprake van een geletterde planeet) duidt op een vastliggende overtuiging die niet van de juiste weg wil afwijken. Het recept van de vooruitgang is goed voor iedereen en alles. Zo lijkt het. Maar verderop in de bundel biedt het begrip minder houvast. Ratio, vrije handel, globalisering en industrialisering Dit boek is een bundel van artikelen die gemeen hebben dat ze voor ‘meer’ pleiten, maar verder verschillen ze nogal. Toch…

De Russisch-Britse journalist Peter Pomerantsev heeft de wereld rondgereisd op zoek naar nepnieuws, desinformatie, propaganda en complotdenkers. Die problemen spelen niet alleen in de VS en Rusland, maar ook in de Filipijnen, Mexico en elders. Hij onderzoekt de schimmige wereld van trollenfabrieken, van campagnes die niet meer gericht zijn op het vestigen van een andere waarheid, maar die erop gericht zijn om verwarring te zaaien. Daarom zijn dergelijke acties geen proganda meer, eerder sabotage. Pomerantsev gaat ook op bezoek bij democratie-activisten zoals Srda Popovic in Servië. Met zijn actiegroep Otpor! is hij een voorbeeld voor veel oppositiebewegingen. Dat Popovic op zijn beurt weer geïnspireerd werd door het werk van de Amerikaan Gene Sharp vertelt hij jammer genoeg niet. De strategieën van het democratisch verzet worden nu ook gebruikt door bijvoorbeeld extreem-rechts. In een vorm van spiegeling ging de identitaire beweging met een schip de Middellandse Zee op, zoals mensenrechtenactivisten ook deden. Ludieke acties zijn niet meer voorbehouden aan een groep of stroming. Het verdwijnen van de toekomst Feiten doen er niet meer toe, schrijft Pomerantsev, niet als eerste. Volgens hem kom dat door het ‘verdwijnen van de toekomst’. De Irak-oorlog en de economische crisis van 2008 ondermijnden het idee van…

In Duitsland is Theodor Adorno herontdekt. Adorno  is een van de grondleggers van de Frankfurter Schule, het instituut van de kritische theorie. De Frankfurter Schule combineerde al in het interbellum marxisme met psychologische inzichten. Die combinatie is ook terug te vinden in deze korte tekst uit 1967, een verslag van een lezing. Daarin probeert hij het succes van het toenmalige rechts-radicalisme te verklaren. Is die verklaring vijftig jaar later nog bruikbaar? Kapitalisme Als door het marxisme beïnvloede filosoof ontkomt Adorno niet aan een interpretatie van het rechts-radicalisme als verschijnsel van het kapitalisme, van de ‘concentratie van kapitaal’. Degenen die door die concentratie hun maatschappelijke positie dreigen te verliezen, hebben de neiging om diegenen die kritisch staan tegenover het apparaat de schuld te geven, dat wil zeggen links, schrijft Adorno. Dat laat wel een bel ringelen. Hij wijst ook op het ‘agrarisch potentieel’ van deze bewegingen, wat direct doet denken aan de enthousiaste ontvangst van Geert Wilders en Thierry Baudet bij de recente boerenprotesten in Den Haag. Toch speelt het kapitalisme maar een kleine rol in de verklaring van Adorno. Hij gaat vooral in op de psychologische kanten van het rechts-radicalisme. Die draait om angst voor brede maatschappelijke ontwikkelingen. Catastrofe Hij…

  Dertig jaar geleden kwam de Koude Oorlog ten einde, met een klinkende en geweldloze overwinning van het Westen. De Berlijnse Muur werd neergehaald en vanaf toen was nog maar  één weg naar een succesvolle samenleving, die van het Westen, de liberale, kapitalistische democratie. Zo leek het in 1989. De zaken staan er nu heel anders voor. Populistische leiders in landen als Hongarije en Polen verwerpen essentiële elementen van de democratische rechtsstaat, zoals vrije pers en onafhankelijke rechtspraak. Vladimir Poetin gaat in Rusland heel wat stappen verder. Hij mengt zich in verkiezingen van andere landen, , intervenieert her en der en komt ermee weg. Ondertussen willen de VS geen voorbeeld voor de wereld meer zijn en komt China op als mogelijke rivaal op wereldschaal. De vele vormen van imitatie In hun boek Falend licht verklaren de Amerikaanse jurist en politicoloog Stephen Holmes en de Bulgaarse politiek denker Ivan Krastev deze ontwikkelingen aan de hand van het begrip imitatie. Dat is een breed begrip dat zich kan uitstrekken van het ‘leren van’ ( dat is ook een vorm van nadoen) tot parodie (spottend nadoen). En dat blijkt een vruchtbare invalshoek. Het idee was immers dat de Oost-Europese landen en Rusland alleen…

Iets na de helft van Grote verwachtingen heeft Geert Mak een ‘intermezzo’ ingelast. Hier komt hij, nog duidelijker dan in de andere hoofdstukken, zelf aan het woord, over zijn woonplaatsen Amsterdam en Friesland. Het is een weemoedig stemmend hoofdstuk. Een gevoel van verlies, het verdwijnen van een aantrekkelijke omgeving, van een ‘thuis’, staat centraal in zijn eigen ervaring. “Mijn oude Amsterdam loste langzaam op,” schrijft Mak. Want de hoofdstad is onder de voet gelopen door massatoerisme, het slachtoffer van internationalisering die geen variatie, maar juist eenvormigheid oplevert. Het is voor iemand die in Amsterdam woont herkenbaar en waarschijnlijk voor andere Nederlanders ook een bekend verhaal. Maar ook Friesland ontkomt niet aan veranderingen. En dat zijn geen verbeteringen. In die provincie werd de schaalvergroting – in de landbouw, maar ook in het onderwijs, – merkbaar. ‘Het land is volgepompt met stront’ en de klimaatverandering slaat toe. De natuurlijke omgeving verandert, verslechtert. Mak schrijft vermakelijk over het opgeklopte circus rond Leeuwarden als Culturele Hoofdstad van Europa, met veel marketing en prietpraat. Uiteindelijk werd het dankzij de Friezen toch een mooi feest. Blokkeerfriezen In de ‘cultuurstrijd’ rond Zwarte Piet neemt hij opmerkelijk stelling. De voorvrouw van de ‘blokkeerfriezen’ krijgt van hem een welwillende…

Het begrip geopolitiek is tamelijk ingeburgerd, maar hydropolitiek is dat (nog) niet. Filosoof/politicoloog Haroon Sheikh onderzoekt in dit boek deze politiek van de grote wateren, van de Noordzee tot de Oost-Chinese Zee. Hij beschrijft de geschiedenis en de actuele ontwikkelingen van een duizelingwekkend aantal landen, staten, culturen en steden, van de Noormannen tot de Khmer, van de VS tot Dubai. Water heeft een belangrijke rol gespeeld in de beschavingen en in de wereldpolitiek. Daartegenover staat het geopolitieke idee dat echte macht op het land te vinden en te verwerven is. Zeker op de grote Euraziatische vlakte. Daar ging Sheikhs eerdere boek De opkomst van het oosten over. Nu wendt hij de steven naar de open zeeën. Kanon aan boord Verreweg de meeste landen grenzen aan de zee. Maar een echte zeemacht onderscheidt zich van een landmacht door een eigen visie op de wereld en de samenleving. De zeemacht is egalitair, ondernemend, heeft een financiëel-wiskundige blik en innovatief. Het water “stimuleert vrijheid en individualisme” en symboliseert zelfs de moderniteit, aldus Sheikh. De landmacht is meer gericht op hiërarchie en orde en is behoudend. Zo is dit onderscheid niet alleen een beschrijving, er lijkt ook een lichte voorkeur uit te spreken. Maar…

Toen de torens van het World Trade Center in vuur en vlam stonden nadat er vliegtuigen ingevlogen waren, liepen mensen geduldig de trappen af. Ze bleven fatsoenlijk. Ze duwden elkaar niet uit de weg en hielpen elkaar zelfs. Dat is voor Rutger Bregman een van de vele bewijzen dat mensen deugen, dat ze vriendelijk met elkaar omgaan, zelfs in noodsituaties. Maar wacht eens even. Waarom was het zo druk op de brandtrappen van die gebouwen? Omdat dit de locatie was van een van de grootste en dodelijkste aanslagen van de afgelopen eeuwen. Dus wat bewijst ‘11 september’? De goedheid van de mens of zijn kwaadaardigheid? Of zijn dubbelslachtige karakter, zijn januskop? Die dubbelzinnigheid komt vaker naar voren in het boek van Rutger Bregman over de deugdzaamheid van de mens. Juist in situaties waarin mensen elkaar naar het leven staan, komt de deugdzaamheid op, lijkt het. Maar Bregman kijkt vaak maar een kant op. Homo Puppy Het is verleidelijk een beetje de spot te drijven met het boek van Rutger Bregman. Het toontje met frases als ‘En toen, nog maar kort geleden, leek het ineens te lukken’ en ‘zo ziet een echte democratie er uit’ zet daartoe aan. En ook de…

De lezer van Een stralende toekomst kan maar beter voorbereid zijn op grote woorden en stellige uitspraken. Wanhopig en dan weer euforisch klinkt de kreet van de Britse journalist Paul Mason van de bladzijden, die zijn werk beëindigt met een reeks als bevelen geformuleerde oproepen. Eerst rinkelen de alarmbellen luid en dan is er zicht op een gelukzalig Utopia. Het is alsof de zwartste black metal wordt afgewisseld met de opgeklopte extase van stadion rock. Een ‘alliantie van nationalisten, vrouwenhaters en autoritaire politieke leiders’ is bezig om de mensheid te overheersen, schrijft Mason. Ze maken gebruik van ‘algoritmische sturing’ om hun rijkdom en macht te vergroten. ‘Het is nog niet te laat’, voegt hij daaraan toe. Mensen moeten in verzet komen en het schrijven van dit boek was ook ‘een daad van verzet’. En niet alles is verloren, want de machines kunnen ons gevangen nemen of ze kunnen ons bevrijden. Antihumanisme De verkiezing van Trump was een omslagpunt, schrijft Mason. Daarin kwamen de aanval op de waarheid, antihumanistische opvattingen en het manipulatieve gebruik van technologie samen. Voor de aanhangers van de Amerikaanse president heeft hij weinig goede woorden over: Dat zijn racisten en vrouwenhaters. Mason beperkt zich niet tot een…