Boekenstrijd

Liberalisme is misschien het meest succesvolle politieke idee van de afgelopen eeuwen. Het beloofde vrijheid voor allen en dat is een aanstekelijke boodschap gebleken. Daarom is het merkwaardig te lezen dat liberalisme heeft gefaald. Patrick Deneen heeft dan ook een paradox nodig om dit te verklaren: het liberalisme faalt juist door zijn overweldigende succes. Het brengt zelf de beloofde vrijheid om zeep. Deneen, hoogleraar politieke theorie aan de katholieke Notre Dame University, vat liberalisme breed op. Het liberalisme neemt twee belangrijke stellingen in, schrijft hij. Ten eerste ziet het mensen als individuen, die los staan van groep, tijd en plaats en ten tweede gaat het uit van een scheiding tussen mens en natuur. Mensen kunnen individuele keuzes maken en worden niet bepaald door een bepaalde ‘natuur’ of aard. Om met Ed Nijpels te spreken: lekker jezelf kunnen zijn. Het tweede uitgangspunt is dat de mens heerst over de omgeving door middel van wetenschap en techniek, zoals Francis Bacon al had uitgelegd in de 17e eeuw. De mogelijkheden van de mens worden niet begrensd door tijd, plaats, traditie of natuurlijke restricties. Liberalisme bevrijdt mensen van hun banden met bepaalde plaatsen, relaties, lidmaatschap en zelfs identiteit, schrijft Deneen. In het liberalisme kan je…

Wilders heeft gelijk. Dat is de kortst mogelijke samenvatting van het boek Zo gek is het geworden van Arthur Blok over Geert Wilders en de PVV. Wilders gaat tegen de stroom in, zet misstanden rond migratie, integratie en islamitisch extremisme op de kaart, en doet dat met een feitelijke onderbouwing, stelt Blok. Dit is een compleet, actueel en journalistiek boek over Wilders, de PVV en alle gekheid eromheen, belooft Blok. Actueel is het zeker, de laatst genoemde gebeurtenissen waren in mei 2018, terwijl het boek in juni uitkwam. Compleet is een wat lastiger criterium. Alle belangrijke gebeurtenissen staan er in, maar er mist ook wel wat. En is het journalistiek? Soms worden belangrijke journalistieke vragen niet gesteld. Bijvoorbeeld rond de vorming van het eerste kabinet-Rutte, met gedoogsteun van de PVV. Maar vooral ontbreekt een zekere journalistieke afstandelijkheid van het onderwerp, waar de auteur duidelijk door gefascineerd is.  Positief Al snel wordt duidelijk dat de auteur een positief oordeel heeft over Wilders. Hij is een ‘markant politiek figuur, een woordkunstenaar (..), een van de beste debaters van Den Haag, (…) een vriendelijke, intelligente en geestige man, die bovendien het hele reglement van de Tweede Kamer uit zijn hoofd kent.” Hij ‘profileert zich…

Een schip raakt van koers in de grote Stille Oceaan, wekenlang. De proviand is op. Het einde lijkt nabij voor de bemanning. Maar dan doemt er land op. Dat blijkt een onbekend eiland te zijn, met een wonderlijk andere samenleving. Dat is het begin van Nieuw-Atlantis, een kort verhaal van de Engelse filosoof Francis Bacon uit 1627. Het is een van de bekendste vroege utopieën, dat vaak in een adem wordt genoemd met Utopia van Thomas More. Ook hier is de utopie een afgelegen plek met een ontwikkelde beschaving, die wel alles van de wereld weet, maar waar de wereld niets van weet. Dat narratieve thema is nog steeds bruikbaar. Een recente variant op dit thema was het fictieve land Wakanda, in de superheldenfilm Black Panther. Net als More had Bacon (1562–1626) veel verschillende rollen. Hij was filosoof, onderzoeker, maar ook politicus en bestuurder. Koning Jacobus I benoemde hem tot grootkanselier. Maar hij kwam ten val door de onterechte beschuldiging van het aannemen van steekpenningen. Hij werd een paar dagen opgesloten in de Tower van Londen en raakte zijn positie kwijt. Salomo’s Huis Het verhaal van Nieuw-Atlantis is tamelijk simpel. De bemanning van het verdwaalde schip ontmoet op het geheimzinnige eiland…

Mensenrechten lijken in Nederland iets vanzelfsprekends. Wie is er niet voor? Die vanzelfsprekendheid ontneemt het zicht op een paar lastige kwesties en op de revolutionaire eigenschappen van de rechten van de mens.   Pas zeventig jaar geleden nam de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens aan. Mensenrechten werden hierin internationaal, zelfs universeel, vastgelegd. Eerdere verklaringen over mensenrechten waren de zaak van afzonderlijke landen. In 1948 bonden staten zich aan mensenrechten, die in principe kunnen en moeten leiden tot een inperking van de macht van diezelfde staten over hun burgers.  De Verklaring, onlangs uitgebracht als een handig boekje door uitgeverij Atlas Contact, blinkt uit in beknoptheid en helderheid. In de opmaak in dit boekje beslaan de dertig artikelen tien pagina’s. De tekst is van een grote stelligheid en zelfverzekerdheid. Er zijn weinig mitsen en maren. Dit zijn universele waarheden die als het ware zijn neergedaald en vastgelegd. Het idee is eigenlijk dat de mensenrechten al bestonden voor ze werden vastgelegd. Eigenlijk vertelt de verklaring iets wat men al wist, maar nu op schrift wordt gesteld. In die zin heeft de verklaring een bijna religieuze status, zoals ook in sommige grote religies het…

De doemdenkers hebben ongelijk. Het gaat uitstekend met de wereld en dat komt door de Verlichting. Alle problemen zijn oplosbaar, mits de juiste dosis rede en wetenschap wordt toegepast. Honderden feiten en ontwikkelingen bewijzen dat, van de toename van de levensduur van mensen tot de afname van misdaad. De kans is groot dat deze vooruitgang zich voortzet, al zijn er tal van malloten die zich er tegen verzetten. Dat is de strekking van het nieuwe boek van psycholoog Steven Pinker. Enlightenment Now is de vurige verdediging van wat Pinker ziet als de Verlichting. Het is een ambitieus en ideologisch werk, dat zich uitstrekt over een zeer breed scala van onderwerpen: van de bestrijding van besmettelijke ziektes tot een frontale aanval op Friedrich Nietzsche. Soms is het zakelijk, soms diepgravend, maar het is ook regelmatig oppervlakkig, emotioneel en soms bijna kinderachtig pesterig. Verlichting Al het goede begon in de historische periode van de Verlichting. Toen bedachten de Verlichtingdenkers dat mensen de rede moeten gebruiken om de wereld te leren kennen en beheersen. Met dat inzicht maakten ze een einde aan allerlei mythes, over hekserij en monsters, alchemie en veel meer. Wetenschappelijke methodes kwamen daarvoor in de plaats. Ze ontwikkelden het humanisme,…

Heel vaak is gezegd dat links een nieuw verhaal moet presenteren om geloofwaardig te worden. De ‘leegte van links’ is al jaren een gevleugeld begrip. Keer op keer gingen linkse politici en publicisten er op in. Maar een links verhaal presenteren met blijvende overtuigingskracht, dat lukte niet echt, gezien de terugkerende klacht. De Britse bioloog en publicist George Monbiot doet een poging in zijn boek Uit de puinhopen de leegte te vullen. Hij komt, heel doelbewust en zelfverzekerd, met een nieuw verhaal dat de wereld moet veranderen, zelfs verbeteren. Dat verhaal moet pakkend, kort en mobiliserend zijn. Het moet een verklaring geven over hoe we in de puinhopen beland zijn en hoe we daar uit kunnen komen.   Het verhaal van Monbiot is dat van de goede mens die bedorven is. Mensen hebben het vermogen tot vriendelijkheid en zorgzaamheid. Maar een kwaadaardige ideologie, het neoliberalisme, heeft ons wijsgemaakt dat we met elkaar moeten concurreren en elkaar moeten wantrouwen. Een gemeenschappelijk doel ontbreekt. Maar als we die gemeenschap nieuw leven inblazen, kunnen we onze ware aard herontdekken. Er kan een nieuw gevoel van saamhorigheid ontstaan, met een nieuwe economie, die mens en planeet met respect behandelt. We kunnen ons geluk herwinnen,…

Vladimir Poetin is in februari 2018 herkozen als president van Rusland en kan nog eens zes jaar aan de macht blijven. Een hele generatie Russen kent alleen hem als leider van het land. En ook voor de buitenwereld is hij bijna een allesbepalende figuur. Maar Rusland is meer dan Poetin. In Rodina wil oud-Volkskrantcorrespondent Arnout Brouwers de vereenzelviging van het land met zijn politieke leider tegengaan. Zijn ambitie is te helpen ‘de verkokerde blik’ op Rusland te verbrijzelen. Poetin komt dan ook amper voor in dit boek. Het gaat over gewone Russen die, zoals Brouwers schrijft, niet zo gewoon blijken. Hij wil niet blijven steken in de beschrijving van ‘exotica’ of ‘doffe ellende’ die de lezer verwacht. Er zijn ook andere zaken die de aandacht verdienen, zoals de schoonheid van het landschap en de gastvrijheid van de Russen. Er komen ook veel zaken voorbij die bij het vertrouwde beeld van Rusland horen: sneeuw, kou, eindeloze afstanden, leegte en veel wodka. Iedere paar pagina’s gaan er een paar flessen doorheen. De lethargie uit de ondertitel schemert vaak door in de beschrijvingen. Revolutie, het verlangen naar radicale verandering, is minder aanwezig. Weemoed Aanvankelijk krijg je bij lezing van dit boek het idee…

Er is de laatste tijd veel aandacht voor de vraag hoe politieke partijen (maar ook buitenlandse mogendheden en bedrijven) kiezers proberen te beïnvloeden. Dat levert meestal geen fraaie verhalen op: manipulatie met nepnieuws, de al dan niet echte tweestrijd met een tegenstander en het opportunistisch overnemen van andermans politieke ideeën. Deze strategieën en meer komen voorbij in het boek Megafoonpolitiek van Kaj Leers. (disclaimer – ik ken Kaj al jaren.) Het gaat vooral over campagnes in Nederland, maar ook andere Europese landen en de Verenigde Staten komen aan bod. In de manier waarop partijen zich aan de buitenwereld en de kiezer presenteren gaat het om ‘perceptiemanagement’, stelt Kaj Leers. Ze willen de perceptie van de partij door de kiezer beheersen. Hoe komen we over? Uiteraard lukt het niet dat beeld compleet te sturen. En misschien slagen ze maar voor een klein deel in, maar ze steken er veel werk in. Boeman Een belangrijke strategie, zeker in verkiezingstijd, is het uitroepen van een andere partij tot boeman. Door die partij als de ultieme tegenstander af te schilderen, kun je stemmen trekken, ook van de aanhang van andere partijen. Bijvoorbeeld de PvdA tegen de VVD in 2012. Een ander middel om andere…

Eens in de zoveel tijd hebben Duitsers behoefte aan een boek dat de ondergang aankondigt. Na de Eerste Wereldoorlog was er De ondergang van het avondland van Oswald Spengler. Een paar jaar geleden schreef Thilo Sarrazin dat Duitsland zichzelf afschaft. En nu is er Finis Germania, een kort, merkwaardig en controversieel boek over het einde van Duitsland. Dit  boekje van honderd pagina’s bevat geen lopend betoog. Het is een verzameling korte teksten over Duitsland, de  Jodenvervolging en andere zaken van historicus Rolf Peter Sieferle. Finis Germania werd postuum uitgebracht. Sieferle stapte in 2016 door middel van een Freitod uit het leven. Sieferle is ervan overtuigd dat Duitsland verdwijnt, door migratie en door de Duitse omgang met het verleden. Er komt een zwartgallig, om niet te zeggen cynisch beeld in dit boek naar voren . Dat sluit aan op ondergangsgedachten die ook in Nederland leven. De schrijver is bijvoorbeeld een scherp criticus van de multiculturele samenleving. Daarin moet de  inheemse bevolking zijn identiteit opgeven, is zijn stelling. Er is geen gemeenschappelijk idee meer en daarom zal Duitsland als ‘wereldhistorisch volk’ geen rol meer spelen. Dat terwijl juist nu vele waarnemers het land een leidende rol toekennen. Bestseller In Duitsland heeft Finis…

Zijn de universele mensenrechten op hun retour? Dat beeld rijst op uit het boek Gewone Deugden van de Canadese oud-politicus en denker Michael Ignatieff. Mensen geven niet zoveel om mensen waar ze zich niet in herkennen. Ze maken zich meer druk over zaken dicht bij huis dan over universele kwesties. Er mogen dan grotere stromen goederen, diensten, informatie en kapitaal over de wereld gaan dan ooit tevoren, dat betekent niet dat onze gedachten en gevoelens ook gemondialiseerd zijn. Met de overwinningen van Trump en Brexit in het achterhoofd en met de opkomst van nationalistische partijen elders is dat niet zo een wereldschokkende constatering. De meer pessimistische beschouwers van de internationale en nationale ontwikkelingen hadden dat idee al. Maar voor de liberaal Ignatieff, die een prachtig boek schreef over zijn eigen politieke carrière, is het wel een verschuiving. In zijn boek Human Rights as politics and idolatry uit 2001 zag Ignatieff de balans nog de andere kant op gaan. Hoe meer mensenrechten als een gezamenlijke ‘taal’ werden erkend, hoe meer ‘morele vooruitgang’, was toen zijn stelling. Het was de tijd van de interventies van Europa en de VS op de Balkan, nog net voor 11 september en alles wat daarop volgde….