Dertig jaar geleden kwam de Koude Oorlog ten einde, met een klinkende en geweldloze overwinning van het Westen. De Berlijnse Muur werd neergehaald en vanaf toen was nog maar één weg naar een succesvolle samenleving, die van het Westen, de liberale, kapitalistische democratie.
Zo leek het in 1989. De zaken staan er nu heel anders voor. Populistische leiders in landen als Hongarije en Polen verwerpen essentiële elementen van de democratische rechtsstaat, zoals vrije pers en onafhankelijke rechtspraak. Vladimir Poetin gaat in Rusland heel wat stappen verder. Hij mengt zich in verkiezingen van andere landen, , intervenieert her en der en komt ermee weg. Ondertussen willen de VS geen voorbeeld voor de wereld meer zijn en komt China op als mogelijke rivaal op wereldschaal.
De vele vormen van imitatie
In hun boek Falend licht verklaren de Amerikaanse jurist en politicoloog Stephen Holmes en de Bulgaarse politiek denker Ivan Krastev deze ontwikkelingen aan de hand van het begrip imitatie. Dat is een breed begrip dat zich kan uitstrekken van het ‘leren van’ ( dat is ook een vorm van nadoen) tot parodie (spottend nadoen). En dat blijkt een vruchtbare invalshoek.
Het idee was immers dat de Oost-Europese landen en Rusland alleen maar de westerse landen hoefden na te volgen. Dan zouden ze op het pad van democratische ontwikkeling komen dat de westerse landen al hadden afgelegd. Dat navolgen bleek op praktische en psychologische obstakels te stuiten. Praktisch omdat er toch een aanpassing nodig was aan de eigen cultuur. En psychologisch omdat het Westen anders bleek dan de Oost-Europeanen zich hadden voorgesteld: minder traditioneel, individualistischer en een mengelmoes van culturen. Het was niet het Amerika of Europa van de jaren vijftig met traditionele verhoudingen dat in de aanbieding was. Mede door de liberale ideeën waren die maatschappijen veranderd in bruisende en ‘vloeibare’ samenlevingen.
Het christelijke Westen
Intussen zijn de rollen omgedraaid. Hongarije onder Viktor Orbán stelt zich voor als de hoeder van het echte, christelijke Europa, onder andere door vluchtelingen tegen te houden met hekken aan de grens. Die anti-migratiepolitiek is slechts een kant van de ‘de demografische paniek’. Die wordt vooral veroorzaakt door de amper benoemde maar sterk gevoelde uittocht van miljoenen jonge Hongaren en andere Oost-Europeanen. De hoge premies voor het krijgen van kinderen zijn er een uiting van.
Poetin kiest een heel ander pad. Hij houdt het Westen een spiegel voor en zegt: ik doe niets anders dan jullie. Hij valt de morele superioriteit van het Westen aan. Zijn doel, volgens Krastev en Holmes, het opblazen van de westerse arrangementen, zoals de Europese Unie en de Navo. Niet door een geloofwaardig alternatief aan te bieden, maar door ondermijning.
Voor het Westen vielen de dood van het communisme en het einde van de Sovjet-Unie samen. Maar voor de Russen zijn dat twee verschillende zaken, stelt dit boek. Het einde van de Koude Oorlog was deels een bevrijding, maar ook een vernedering. Vandaar dat Poetin het verdwijnen van de Sovjet-Unie een ramp kon noemen. Poetin zelf werd aan de macht gebracht en gehouden door een uitgekookte vorm van ‘politieke technologie’ en het idee dat de staat vooral een respectabele vertegenwoordiger nodig had. Dat de staat weinig deed om het gewone leven te verbeteren, werd op de koop toe genomen. Gemanipuleerde verkiezingen draaiden voor een groot deel om het idee dat er voor Poetin geen alternatief was.
Agressie vanuit zwakte
Uiteindelijk is het agressie vanuit zwakte: Rusland kan niet op tegen de economische, demografische en culture krachten waarmee het geconfronteerd wordt. Het kan alleen maar hopen dat het westerse blok uiteenvalt. Het is minder erg om zwak te zijn als anderen dat ook zijn. Rusland kan niet winnen, maar het Westen kan wel verliezen, om het Cruijffiaans te zeggen.
Geert Mak liet zich door Ivan Krastev beïnvloeden. Lees de recensie van zijn boek Grote verwachtingen
Op zich lijken de harde feiten deze redenering te ondersteunen. Toch mag het, denk ik, geen geruststelling zijn die er toe leidt dat het Westen Poetin zijn gang laat gaan.
Ook het Amerika van Trump komt aan bod. Trump vindt dat Amerika het slachtoffer is geworden van de imitatiepogingen van andere landen, zoals Duitsland. Die hebben geprofiteerd van de Amerikaanse welwillendheid. De VS moet niet meer het voorbeeld willen zijn voor de wereld, maar moet zich net zo goed of slecht zijn als andere landen. Dat is een breuk met het verleden, waarin Amerikaanse presidenten hun land altijd voorstelden als het model dat gevolgd moet worden.
Geen Koude Oorlog
Weer een andere vorm van kopiëren is te zien bij de Chinezen. Die hebben wel technologie en een deel van de economische aanpak overgenomen, maar hebben hun politieke structuur niet veranderd. De Partij, in naam Communistisch, is nog steeds oppermachtig. China daagt nu de VS uit door een expansief beleid. Maar een ideologisch gedreven Koude Oorlog komt er volgens Krastev en Holmes niet, want de Chinezen willen hun bestuurlijke model niet exporteren.
Dit boek biedt een mooi kader om de post-Koude Oorlog wereld door te bekijken. Het arrogante idee dat de rest van de wereld de liberale democratie zou omarmen, is nu wel ten einde gekomen. Maar kan het liberalisme zonder zendingsdrang?
Imitatie werkt nu ook de andere kant op. Denk bijvoorbeeld aan het streven van Nederlandse militairen om desinformatie te gaan verspreiden. De tegenstander doet het immers ook. Of het idee van de VVD dat de doodstraf aanvaardbaar is voor IS-strijders. Die waren zelf ook meedogenloos, toch? Zo nemen we de normen van de tegenstander over, en die heeft daarmee al grotendeels gewonnen. (Gelukkig is er weerstand tegen beide opvattingen.)
Krastev en Holmes hebben een duidelijke boodschap, die ze ook wel vaak herhalen. Dit boek is tamelijk abstract. Het bevat niet veel persoonlijke ervaringen of sappige anekdotes, zoals in Grote Verwachtingen van Geert Mak, dat bijna tegelijkertijd verscheen en voor een deel hetzelfde terrein bestrijkt. Daar staat een helder idee tegenover, aangevuld met fraaie inzichten zoals dat een aanval op hypocrisie vaak een oproep tot geweld is. Dit is een waardevolle gids voor de jungle na de Koude Oorlog.
Geen reacties