Bij de zelfscankassa in de Albert Heijn kan je kiezen voor een korte kassabon. Dat scheelt papier. De Speld maakte er een item over: Klimaatverandering stopgezet door vrouw die kiest voor korte bon. ‘Ik ben gek op deze planeet, dus de keuze was makkelijk gemaakt’, zei de 25-jarige Marline. De grap was voor mij goed getimed: die verscheen toen ik Een beter milieu begint niet bij jezelf van Jaap Tielbeke aan het lezen was. Het leek een van zijn belangrijkste punten goed te illustreren: individuele acties van consumenten helpen niet om grote milieuproblemen op te lossen.
En ja, ik word ook moe van advertenties van energiebedrijven die doen alsof ze de groenste ter wereld zijn. Of die de bal handig terug leggen bij hun klanten. Zoals Vattenfall adverteert met de slogan: klimaatverandering: kun jij er wat aan doen? Zo heeft Tielbeke meer goede punten. Hij keert zich tegen de neiging om het klimaat als een grote rekensom te zien. En tegen de technofix van de ecomodernisten die denken dat techniek, vooral kernenergie en geo-engenineering, ons gaat redden.
‘De moeilijke route’
Maar er is ook veel wat schuurde tijdens het lezen. Dat begon met de pretentie ervan. ‘In dit boek kies ik voor de moeilijke route’, schrijft Tielbeke. Dit in tegenstelling tot de volgens hem gemakzuchtige pessimisten die denken dat het niet meer goed komt. Op een bepaald punt lijken de pessimisten, zoals Harari, wel het voornaamste doelwit. Maar pessimisme heeft een waardevolle rol in het debat over maatschappelijke veranderingen, ook als het gaat om klimaat. Stiekem is Tielbeke zelfs best pessimistisch, bijvoorbeeld over het techno-optimisme. Tielbeke neemt de zware taak op zich om ons duidelijk te maken hoe het allemaal wel zit.
Schurend is ook het herhaaldelijk gebruik van het lelijke woord ‘handelingsperspectief’. Voortdurend is Tielbeke daarna op zoek. Er moet iets tegen die klimaatverandering gedaan worden, dat is het uitgangspunt. Wat volgt is net zo min origineel. In feite biedt zijn boek niet veel meer dan andere ‘linkse’ boeken over het klimaat, zoals No Time van Naomi Klein. Dat viel – positief of negatief – op door zijn scherpte en door de analyse van ‘het systeem’ dat klimaatverandering zou veroorzaken. Tielbeke is genuanceerder, maar ook minder uitgesproken.
Valse tegenstelling
En dan zijn er de retorische trucjes. Tielbeke is zoals gezegd tegenstander van campagnes waarin mensen worden opgeroepen zuinig te zijn om het milieu te sparen. Zoals de campagne ‘Een beter milieu begint bij jezelf’. ‘De milieuproblemen zijn daarmee niet verholpen. Integendeel.’ Sinds 1991, het jaar dat deze campagne begon, ‘is de wereldwijde uitstoot met 57 procent gestegen.’ Wat een suggestieve redenering, die twee heel verschillende dingen gelijkstelt en een nationale campagne direct in verband brengt met een wereldwijde ontwikkeling. Nee, niemand heeft ooit gedacht dat die campagne dergelijke effecten zou hebben.
Het uitgangspunt van Tielbeke is in feite een valse tegenstelling tussen wat mensen persoonlijk doen en wat de volgens hem correcte opstelling is, namelijk collectieve actie via rechtbanken, activisme of politiek. Door hier de hoofdstelling van het boek van te maken, zet hij de lezer op het verkeerde been. Iedere afzonderlijke individuele actie levert weinig op, stelt Tielbeke. Dat klopt. Maar dat geldt net zo goed voor het deelnemen aan een demonstratie en zelfs voor de succesvolle actie van Urgenda voor de Nederlandse rechtbank als voor het besluit van een persoon om geen vlees te eten. Klimaatverandering is nu eenmaal een wereldwijd probleem, dat ligt niet in de hand van een persoon, een organisatie of zelfs een overheid.
Twee kanten
De tegenstelling die Tielbeke presenteert tussen politieke en individuele actie is vals omdat het veranderen van het eigen leven en dat van ‘de wereld’ niet los van elkaar staan. Het zijn in veel gevallen twee kanten van een medaille. Practice what you preach, is een van de uitgangspunten van activisten of politici die iets willen veranderen. Rutger Bregman en milieufilosoof Marc Davidson hebben ook betoogd dat systeemverandering en individuele verandering samenhangen. Tielbeke beseft dat zelf ook wel, als hij aan het eind van het boek schrijft hij dat ‘een individu’ wel degelijk een verschil kan maken.
Tielbeke beschrijft klimaatverandering als een morele kwestie, bijna als een misdaad. Voortdurend is hij op zoek naar ‘schuldigen’ en hij vindt ze ook. Het zijn de gebruikelijke verdachten: de rijken, de fossiele industrie, de welvarende landen. Alsof het probleem is opgelost als de schuldigen zijn aangewezen. De morele invalshoek verengt de kwestie en maakt het complexe en ambigue karakter eenduidig. Zo wordt klimaatverandering niet een fysiek verschijnsel, maar een manier om de good guys en bad guys te scheiden.
Op een gegeven moment moet hij zelf gas terug nemen. Het achter de tralies brengen van ‘milieucriminelen’ heeft geen zin. ‘Het gaat niet om de poppetjes maar om het systeem.’
Fossiel kapitalisme
Maar wat dat systeem is, wordt niet echt duidelijk. Is dat inderdaad het ‘fossiele kapitalisme’ waar hij over schrijft? Zou dat kapitalisme niet net zo goed kunnen draaien op zon en wind of op kerncentrales?
Klimaatverandering of breder gezegd de vaak destructieve invloed van de mens op ecosystemen is breder en ouder. Die invloed is merkbaar in het uitroeien van grote landdieren, bijna overal buiten Afrika, millennia geleden. Het platbranden van bossen voor landbouw. De mijnbouw in feodale, kapitalistische en communistische systemen. Mensen kunnen niet met hun tengels van al die natuurschatten af blijven. Dat begon al vroeg en door techniek, uitbreiding en voortplanting is de impact groter geworden. Ondanks al de waarschuwingen van mensen die al lang geleden wezen op de negatieve effecten, zoals de intrigreden Duitse geleerde Von Humboldt.
Dus is ‘het systeem’ of ‘de mensheid’ verantwoordelijk? Misschien is dat ook een valse tegenstelling. We zijn de mensen geworden die we zijn door de omstandigheden waarin we zijn opgegroeid. Door het milieu dus. En wie moet dat verbeteren?
Een reactie
Dank voor deze recensie ! Het helpt mij om te snappen wat ik verwarrend aan het boek vind!