Zoals een hond met pis een territorium markeert, zo heeft de mens zich de aarde toegeëigend. Want toe-eigenen, dat is smerig maken.
Die verovering van de planeet gaat ver: het merendeel van de biomassa van de zoogdieren bestaat uit vee, bestemd voor mensen. Bossen verdwijnen en het klimaat verandert. Zelfs de Amazone is geen ongerept oerwoud, maar is door de mensen beïnvloed.
Het antropoceen is de naam die wetenschappers hebben gegeven aan het tijdperk waarin de mens een grote invloed op de planeet heeft gekregen. Het is ook een soort erkenning van de ijver van de mens die maar hakt, en stookt, en zaait en maait, en graaft, en bouwt en vernietigt.
Maar het is geen goede toestand. Het antropoceen is een tijdperk van catastrofes, schrijft Denker des Vaderlands René ten Bos.
Landbouw
Wat betekent het precies om in het antropoceen te leven? Ten Bos onderzoekt dat in dit boek aan de hand van eigen ervaringen en enkele filosofen. Is het niet hoogmoedig om de mens zo centraal te stellen? En welke mens? Wanneer begon het antropoceen en wie heeft het veroorzaakt, om niet te zeggen wie is er schuldig aan?
De meningen verschillen over wanneer de verhouding tussen mens en natuur zo gepolariseerd is. De prehistorische mens roeide al veel grote dieren uit en drukte een stempel op de omgeving. De landbouw was de tweede fase van onderwerping van de natuur. Hier begint de gedachteloze rechtlijnige behandeling van de buitenwereld.
Maar traditionele maatschappijen gingen uit nog van het idee dat de verlangens van de mens in toom gehouden moeten worden. In het kapitalisme werd het verlangen de vrije baan gegeven en wordt iedereen aangespoord zoveel mogelijk te consumeren en produceren. Er is geen behoefte meer aan zelfcontrole. Eigendom is zelfverwerkelijking.
Koloniseren
Het liberale idee is dat mensen ook zonder externe remmen toch een fatsoenlijke maatschappij kunnen creëren. Dit idee wordt door het antropoceen uitgedaagd, door het idee dat er wel limieten zijn aan de spankracht van de aarde. Dit is een van de spannendste vraagstukken van de komende tijd: zijn er ‘grenzen aan de groei’ of kan het liberale idee van een steeds grotere consumptie en productie volgehouden worden? Of moeten we gewoon een andere planeet gaan koloniseren?
Er is een contract met de natuur nodig, stelt Ten Bos, net zoals er een sociaal contract is. Maar de staat dwingt dat sociaal contract af, voor de natuur bestaat er zo’n instantie niet. Dus gaan we door met de vernietiging, want individuele actie levert weinig op. Ik kan wel stoppen met vlees eten, maar dat heeft weinig zin als een miljoen andere aardbewoners juist meer vlees gaan eten.
Wie is de mens?
Ten Bos waarschuwt de lezer dat zijn boek aan het einde gekker en gekker wordt. Dat klopt een beetje. Hij wil dat we de wereld om ons heen (weer) als bezield gaan zien, en niet als materie die voor de mens is klaargemaakt om naar eigen wens te gebruiken.
En we moeten vraagtekens zetten bij de mens zelf. De mens ontwikkelt zich nog. Hij noemt dit de ‘pliocene wanhoop’, een niet erg heldere term.
Met zijn twijfels en vragen is dit niet een boek dat ‘de weg’ wijst en dat wil het nadrukkelijk ook niet zijn. Want: ‘Wie denkt de weg te moeten weten, is per definitie een narcist.’ Waar het antropoceen de mens op een voetstuk zet, krabt Ten Bos aan het fundament.
Het lezen van Dwalen in het antropoceen is een verontrustende, maar ook boeiende dooltocht door een gevaarlijke zone met een vlotte gids die zelf ook toegeeft te dolen. Je komt niet ergens uit, maar ervaart wel wat.
Een reactie
Ik vond dit boek boeiend, maar ook nogal warrig. René ten Bos schrijft – voor een filosoof – toegankelijk, maar hij huppelt van het ene onderwerp naar het andere, terwijl hij
citaten, anekdotes en etymologische kennis opdist. Daarbij kom je van alles te weten, maar aan het eind stond ik met lege handen: wat heeft die Ten Bos eigenlijk te melden? Niet veel meer dan de notie dat de werkelijkheid ingewikkeld is.