Het Derde Rijk door Duitse ogen
Geschiedenis , Tweede Wereldoorlog / maart 24, 2023

Dagboeken zijn voor de Tweede Wereldoorlog een van de belangrijkste bronnen. De vaak persoonlijke invalshoek van de schrijvers, gecombineerd met het concept waarbij steeds een dag of een paar dagen verstrijken, en de volstrekte authenticiteit maken inleving voor de lezer makkelijk. Denk aan het dagboek van Philip Mechanicus of dat van Etty Hillesum. En uiteraard Anne Frank. Anderen schreven noodgedwongen of uit keus hun ervaringen later op. Dat kan een gepolijster verhaal opleveren, maar ook meer reflectie. Twee recente boeken tonen de kracht van deze verschillende stijlvormen en laten zien hoe het Derde Rijk door twee Duitsers werd beleefd. Geloof in een superwapen Het dagboek heeft de titel Vreemdeling in eigen land meegekregen. Het is het verslag van Anna Haag, een schrijver, vrouw en moeder die tegen het regime gekant is. Ze luistert stiekem naar de BBC, maakt soms ‘gevaarlijke’ opmerkingen en grapjes. In sommige fragmenten schrijft ze ‘aan’ haar kinderen die in het buitenland verblijven, in andere stukken richt ze zich als het ware tot de presentatoren van de Britse radio. Ze beschrijft het dagelijks leven en geeft weer wat de apotheker en zijn vrouw allemaal beweren. Zij zijn hartstochtelijke nazi’s, die steeds weten te vertellen dat de Duitse…

Etty Hillesum. Het verhaal van haar leven – Judith Koelemeijer
Geschiedenis , Tweede Wereldoorlog / oktober 16, 2022

Toen ik jaren geleden een bundel ooggetuigenverslagen van de Tweede Wereldoorlog samenstelde, had ik een vaag idee wie Etty Hillesum was. Een zweverig type, iemand die niet in politiek geïnteresseerd was, maar in het innerlijk leven. Toch ging ik haar dagboek over de Tweede Wereldoorlog lezen, want misschien zou het een mooi fragment opleveren. Dat fragment had ik snel gevonden. Het ging over een bezoek aan de Gestapo. Ze beschreef dat ze niet bang was voor de SS’er die haar toesnauwde. Ze wilde hem begrijpen, niet veroordelen of haten. Ik was verrast door haar manier van schrijven en moest mijn oordeel enigszins bij stellen. Ja, het was wat zweverig, en misschien wel naïef, maar ook heel persoonlijk en zeer aansprekend. En het was anders, het opende een perspectief op de oorlog dat zeer weinig dagboekschrijvers uit die tijd boden. Tegelijk bleef Hillesum, Etty, een raadsel. Hoe kon een intelligente, belezen jonge vrouw, bovendien met allerlei connecties in linkse kringen, zo’n houding aannemen waarin ze verzet afwees en haar lot aanvaardde? Dat is een belangrijke vraag in de biografie die Judith Koelemeijer over haar schreef. ‘Hoe kon Etty voor de dood kiezen, terwijl haar het leven werd aangeboden?’, zo wordt het…

De Wolga ontspringt in Europa – Curzio Malaparte
Tweede Wereldoorlog / april 15, 2022

Colonnes pantservoertuigen en tanks doorkruisen het Oekraïense platteland. Steden worden belegerd, mensen worden verjaagd. 2022? Ja. Maar ook 1941. Iets meer dan tachtig jaar geleden viel nazi-Duitsland met enkele bondgenoten de Sovjet-Unie binnen. In hun gelederen, aan het zuidelijke front, bevond zich journalist, auteur, enfant terrible Curzio Malaparte. Gestoken in het uniform van kapitein van de Italiaanse alpenjagers trok hij met Roemeense en Duitse eenheden mee, onderdeel van een reusachtige machinerie die werd losgelaten op een enorm gebied. Tot september 1941 blijft Malaparte aan het front. Vanuit Roemenië ging hij door het huidige Moldavië en dan naar Oekraïne, het cruciale strijdtoneel. Dan wordt hij teruggeroepen. Zijn versie van de veldtocht strookt niet met de propaganda van het fascistische Italië. Maar na enkele maanden huisarrest mag hij opnieuw vertrekken, dit keer naar het noordelijk front rond Leningrad, waar de Finnen tegen de Sovjet-Russen vechten in een bevroren landschap. Roemenië en Finland waren in de periode die in dit boek wordt beschreven kleinere bondgenoten van Duitsland. Finland was in 1939 aangevallen door de Sovjet-Unie. In maart 1940 capituleerde het. Toen de Duitsers de Sovjet-Unie in 1941 aanvielen, werden de Finnen hun bondgenoten. Ook Roemenië verloor grondgebied voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog, niet…

Het verraad van Anne Frank en De verraadster
Geschiedenis , Tweede Wereldoorlog / februari 13, 2022

Verraad, dat is misschien wel erger dan moord en doodslag. Misdaden gepleegd door vijanden, die zijn te verwachten. Maar verraad pleegt iemand die je op een of andere manier vertrouwt, het komt onverwacht. En het draagt een grote last. Niet voor niets heeft Dante de negende en laagste cirkel van de hel voor de verraders gereserveerd. Verraad staat centraal in twee recente boeken: het al veelbesproken Het verraad van Anne Frank, geschreven door de Canadese schrijver Rosemary Sullivan, en De verraadster van Erik Schaap. Beide spelen in de tijd van oorlog en bezetting en dat zet het thema van het verraad extra scherp neer. Was verraad toen erger omdat de gevolgen zo dramatisch waren of moeten we juist enig begrip opbrengen voor de verraders die met het verklikken van anderen misschien hun eigen leven probeerden te redden? Verraad is ook een fundament voor totalitaire regimes. Netwerken van informanten en het ondermijnen van het alledaagse vertrouwen tussen mensen zijn essentiële elementen van dergelijke systemen. Je kunt je niet verschuilen, is de boodschap. Nergens ben je buiten het blikveld van de staat, want die wordt geïnformeerd door je buren, je kinderen of echtgenoot. Het is dus niet vreemd dat er ook een…

Mussolini – Hans Woller

Hij kreeg de macht in handen, omdat de regering en de koning niet tegen de fascisten optraden. Hij hield de macht meer dan twintig jaar vast, verloor die even toen dezelfde koning hem ontsloeg na een rampzalig verlopen oorlog. Maar het was niet genoeg voor Mussolini. Met steun van zijn bondgenoot Nazi-Duitsland bleef hij in een deel van Italië heersen, tot het bittere einde. Je kunt Mussolini veel dingen verwijten, maar niet dat hij snel opgaf. Toch was hij niet de daadkrachtige politicus die iedere situatie beheerste, schrijft biograaf Hans Woller. Benito Mussolini was een twijfelaar, een man die afwachtte, die wikte en woog tot hij zijn belang kon doorzetten. Hij was ook iemand die compromissen kon sluiten en zijn radicale aard niet altijd volgde. Maar vaak genoeg deed hij dat wel, als hij de kans schoon zag, met desastreuze gevolgen in binnen- en buitenland. Mussolini lijkt vaak niet helemaal serieus genomen te zijn. Een schreeuwlelijk, die meer lawaai maakte dan dat hij kwaad aanrichtte. In de schaduw van Hitler leek hij een onbetekenende figuur. Als je dit boek hebt gelezen, of alleen al de hoofdstuktitels, denk je daar wel anders over. Mussolini was een totalitaire socialist en werd fascist….

De zaak 40/61. Een reportage – Harry Mulisch
Geschiedenis , Tweede Wereldoorlog / februari 14, 2020

In 1961 ging Harry Mulisch naar Israël om verslag te doen van het proces tegen Adolf Eichmann. De voormalige leider van Afdeling IVB4  van het Geheime Staatspolizei-Amt van het Reichssicherheitshauptamt, onderdeel van de SS ,was het jaar daarvoor door Israëlische geheim agenten ontvoerd vanuit Argentinië. De verdoofde Eichmann werd met een rolstoel in het vliegtuig naar Israël gebracht, met het verhaal dat hij een jood was die “voor zijn dood nog eenmaal het land van zijn vaderen wilde zien.” Dit soort fijn opgeschreven  details maken het boek van Mulisch al een staaltje van fijne reportage. Maar dit is niet alleen een rechtbankverslag. Het is ook een reisverslag naar het Israël van voor de Zesdaagse Oorlog, en van de plekken waaruit Eichmann de Holocaust plande en liet uitvoeren. En hij doet een poging om ‘Eichmann’ te duiden. De rechtbank beschrijft hij als een toneel, met Eichmann in een rol waarin hij steeds krankzinniger wordt. Voor de rechters heeft hij ontzag, voor de andere deelnemers minder. Over het maandenlange proces zelf schrijft hij betrekkelijk weinig. Omzwervingen De omzwervingen van Mulisch door Israël zijn interessant, omdat er in de tussentijd zoveel is veranderd en zoveel hetzelfde gebleven is. Hij vervloekt de sabbath, waar…

Anne Frank was niet alleen – Rian Verhoeven
Geschiedenis , Tweede Wereldoorlog / januari 21, 2020

De geschiedenis van het Merwedeplein tussen 1933 en 1945 weerspiegelt wat in Amsterdam gebeurde in die jaren. Een gewoon plein was het niet, blijkt uit het boek Anne Frank was niet alleen. Het Merwedeplein was in de jaren dertig een modern plein in Amsterdam-Zuid, in de schaduw van ‘de wolkenkrabber’, een gloednieuw flatgebouw van maar liefst twaalf verdiepingen hoog. Aan dat plein vond Edith Frank-Holländer in 1933 een woning voor haar gezin, verder bestaande uit haar man Otto en haar dochters Margot en Anne. Ouders en kinderen konden zo herenigd worden, want de meisjes en moeder woonden nog in Aken. En zakenman Otto Frank kon de relatief hoge huur wel betalen. Lees de rest van mijn recensie van Anne Frank was niet alleen  bij NRC    

De rechtvaardigen – Jan Brokken
Tweede Wereldoorlog , Uncategorized / december 28, 2018

Dit is het verhaal van een held. Jan Zwartendijk, consul in Litouwen, redde in de Tweede Wereldoorlog duizenden Joden het leven door ze een visum voor Curaçao te geven. Zo konden ze via de Sovjet-Unie en Japan vertrekken. De bescheiden Zwartendijk werd tijdens zijn leven niet beloond of geroemd voor zijn daden. hij kreeg zelfs een reprimande van Buitenlandse Zaken omdat hij zich niet aan de regels had gehouden. Ook een Yad Vashem-onderscheiding kreeg hij aanvankelijk niet. In dit boek onderzoekt Jan Brokken op minutieuze wijze wat Zwartendijk heeft gedaan, in samenwerking met anderen, onder wie de Japanse consul in Litouwen. Hij beschrijft alles zeer sfeervol  en heeft zaken zeer nauwkeurig onderzocht. Daarbij balanceert hij vaak op de rand van geschiedenis en literatuur. Brokken beschrijft ook het lot van een tamelijk groot aantal van de overlevenden en van andere betrokkenen, die voor een deel in China terecht kwamen. Daarbij heeft hij weinig maat gehouden. Zelfs de pianoleraar van de Poolse ambassadeur in Japan komt op een gegeven moment in het verhaal voor.

Het geheim van de Valeriusstraat, Luuc Kooijmans
Geschiedenis , Tweede Wereldoorlog / januari 24, 2016

Het portret van oom Wim hing boven de schoorsteenmantel van opa en oma in de Valeriusstraat in Amsterdam-Zuid, maar over Wim werd nooit gesproken in de familie Kooijmans. Wim was dood en was niet oud geworden, zoveel was de kleinkinderen wel duidelijk, maar het verhaal daar achter bleef onduidelijk. Nog raadselachtiger werd het toen de kleinkinderen er achter kwamen dat Wim verzetsheld was geweest. Waarom zou je daar niet over praten? Historicus Luuc Kooijmans, neef van oom Wim, heeft het verhaal verteld in een beklemmende en pijnlijke familiegeschiedenis tegen de achtergrond van de Tweede Wereldoorlog. Vader Kooijmans, Luucs grootvader, was een koppige en kortzichtige protestant, die al voor de oorlog de kant van de NSB had gekozen. Dat leidde tot een schisma in het gezin, waarin een enkeling de kant van vader koos, anderen het verzet steunden en weer anderen te jong waren om zelf te kiezen. Wim sloot zich aan bij de Inlichtingendienst, een verzetsgroep die poogde militaire informatie door te geven aan de geallieerden. Maar hij werd opgepakt, gemarteld, ter dood veroordeeld en geëxecuteerd. Ondertussen maakte ‘vader carrière te maken in het onderwijsveld door zijn nationaalsocialistische gezindheid nadrukkelijk te ventileren. Een dochter sloot zich aan bij de Arbeidsdienst…

Twee boeken over het Demjanjuk-proces
Tweede Wereldoorlog / juli 17, 2011

Normaal schrijft Wim Boevink, verslaggever van Trouw, over zaken als de opvoedkundige aspecten van het schoonmaken van het caviahok. Hij heeft een dagelijkse rubriek, Klein verslag, op pagina twee, die de nogal ernstig getoonzette krant een iets luchtiger karakter moet geven. Maar van november 2009 tot mei 2011 was zijn rubriek niet zo luchtig. Hij bezocht zo ongeveer alle zittingen van het proces tegen Ivan/John Demjanjuk, die in München terecht stond voor medeplichtigheid aan moord, 28.000 keer gepleegd, waar hij steeds een stukje over schreef. Bij het begin van het proces was de verwachting dat het een half jaar zou duren. Maar dat werd drie keer zo lang. Het werd dus een uitputtingsslag.