De zaak 40/61. Een reportage – Harry Mulisch

februari 14, 2020

In 1961 ging Harry Mulisch naar Israël om verslag te doen van het proces tegen Adolf Eichmann. De voormalige leider van Afdeling IVB4  van het Geheime Staatspolizei-Amt van het Reichssicherheitshauptamt, onderdeel van de SS ,was het jaar daarvoor door Israëlische geheim agenten ontvoerd vanuit Argentinië. De verdoofde Eichmann werd met een rolstoel in het vliegtuig naar Israël gebracht, met het verhaal dat hij een jood was die “voor zijn dood nog eenmaal het land van zijn vaderen wilde zien.”

Dit soort fijn opgeschreven  details maken het boek van Mulisch al een staaltje van fijne reportage. Maar dit is niet alleen een rechtbankverslag. Het is ook een reisverslag naar het Israël van voor de Zesdaagse Oorlog, en van de plekken waaruit Eichmann de Holocaust plande en liet uitvoeren. En hij doet een poging om ‘Eichmann’ te duiden.

De rechtbank beschrijft hij als een toneel, met Eichmann in een rol waarin hij steeds krankzinniger wordt. Voor de rechters heeft hij ontzag, voor de andere deelnemers minder. Over het maandenlange proces zelf schrijft hij betrekkelijk weinig.

Omzwervingen

De omzwervingen van Mulisch door Israël zijn interessant, omdat er in de tussentijd zoveel is veranderd en zoveel hetzelfde gebleven is. Hij vervloekt de sabbath, waar strikt de hand aan wordt gehouden. Hij is vol bewondering over de kracht van Israël, over zijn soldaten en bouwers. “Alles wat er gebeurt, is iets, is onherroepelijk en beïnvloedt het wereldgebeuren.”

Hij schrijft ook dat “de dag zal (…) komen, dat wij ook van de joden weer mogen zeggen, dat zij iets ploertigs gedaan hebben, bij voorbeeld een arabisch dorp uitgemoord en platgebrand, bij voorbeeld Kfar-Kassem – pas als die dag er is, zullen we over hen spreken als andere mensen.” Aan de lezer het oordeel of die dag gekomen is.

Machine

Vanzelfsprekend worstelt Mulisch vooral met de persoon Eichmann. Hij was geen hartstochtelijke nazi, geen gelovige, maar iemand die een bevel opvolgde. Hij was geen antisemiet, zei hij zelf, had eigenlijk geen nationaal-socialistische boeken gelezen. Hij volgde het bevel als een noodlot,  oordeelt Mulisch. Hij was eigenlijk geen misdadiger, maar een machine. Een robot.

Mulisch schrijft, en dat heeft een verrassend actuele klank, dat het gevaar niet is dat machines de mens overheersen, maar dat met de machines “veranderde mensen ter wereld zullen komen.” Hij noemt Eichmann ironisch “het symbool van de vooruitgang.” En het gaat om wat de mensen elkaar aandoen, is zijn boodschap. We moeten niet bang zijn voor de uitzonderlijke types, maar voor de gewone mensen.

“De mens is geen gegevenheid, maar een mogelijkheid – tot alles.” Maar de techniek maakt de mens klein, aldus Mulisch, die ook de atoombom bij zijn beschouwingen betrekt. Iedere mogelijkheid zal een keer benut worden, dus ook dat de bom afgaat. Die sombere visie op de mensheid sluit goed aan op – de later bekritiseerde – experimenten met het toedienen van elektrische schokken en het opsluiten van gevangenen. Dat Mulisch ervan overtuigd was dat de meeste mensen niet deugden is evident.

Lof van Hannah Arendt

In haar boek Eichmann in Jeruzalem haalde Hannah Arendt het werk van Mulisch herhaaldelijk aan. Zijn indruk van de aangeklaagde kwam grotendeels met die van haar overeen. Hij was een van de weinige die door had dat Eichmann niet het groteske kwaad belichaamde, maar de gewoonheid ervan, schrijft ze.

In vergelijking met het boek van Arendt is het veel dunnere werk van Mulisch toegankelijker, al schuwt hij de filosofische uitweiding zeker niet.

Het idee dat Eichmann slechts een uitvoerder en gewone man was, is onder zware kritiek gekomen, vooral omdat het antisemitisme van Eichmann daarmee werd genegeerd. Toch is het zeker interessant om te lezen hoe Mulisch ertegen aankeek. Hij deed een poging de Holocaust te analyseren, terwijl die nog maar 15 jaar geleden was. Interessant om dat te vergelijken met de boeken over het veel latere proces in Duitsland tegen Ivan Demjanjuk.

(Visited 1.567 times, 28 visits today)
Samenvatting
Review Date
Boektitel
De Zaak 40/61 - Harry Mulisch - Bezige Bij
Waardering
41star1star1star1stargray

Geen reacties

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.