Vrijheid – Annelien de Dijn
Algemeen , Geschiedenis , Politiek , Theorie / april 15, 2021

Vrijheid, wie is er niet voor? Vrijheid is wat we vieren op Bevrijdingsdag, vrijheid zit in de naam van twee grote Nederlandse partijen. ‘Wij, het vrije Westen’, dat was de ideologische boodschap van de VS en West-Europa ten tijde van de Koude Oorlog. Maar wat is vrijheid? Of beter gezegd, wat is sinds de Grieken in de oudheid de uitleg van het begrip vrijheid in politieke zin? Dat is de vraag in het boek Vrijheid van historicus Annelien de Dijn (UU), de Nederlandse vertaling van het Engelstalige origineel Freedom. Het gaat dus niet over vrijheid als puur filosofisch of psychologisch begrip. Maar er blijft meer dan genoeg over. Dit boek draait om de strijd tussen twee verschillende interpretaties van vrijheid. De ene is dat vrijheid betekent dat iedereen kan deelnemen aan de regering en dat vrijheid ook het vergroten van collectief welzijn inhoudt. Vrijheid is dan het verruimen van mogelijkheden. Daartegenover staat het idee dat vrijheid vooral de bescherming van individuele rechten betekent. Daarom moet de rol van de staat zo klein mogelijk zijn. Volgens De Dijn heeft dat laatste idee sinds de negentiende eeuw de overhand gekregen. Eigenlijk hebben veel mensen en politici een beperkte uitleg van vrijheid voor…

Aspecten van het nieuwe rechts-radicalisme – Theodor Adorno
Politiek , Theorie / december 15, 2019

In Duitsland is Theodor Adorno herontdekt. Adorno  is een van de grondleggers van de Frankfurter Schule, het instituut van de kritische theorie. De Frankfurter Schule combineerde al in het interbellum marxisme met psychologische inzichten. Die combinatie is ook terug te vinden in deze korte tekst uit 1967, een verslag van een lezing. Daarin probeert hij het succes van het toenmalige rechts-radicalisme te verklaren. Is die verklaring vijftig jaar later nog bruikbaar? Kapitalisme Als door het marxisme beïnvloede filosoof ontkomt Adorno niet aan een interpretatie van het rechts-radicalisme als verschijnsel van het kapitalisme, van de ‘concentratie van kapitaal’. Degenen die door die concentratie hun maatschappelijke positie dreigen te verliezen, hebben de neiging om diegenen die kritisch staan tegenover het apparaat de schuld te geven, dat wil zeggen links, schrijft Adorno. Dat laat wel een bel ringelen. Hij wijst ook op het ‘agrarisch potentieel’ van deze bewegingen, wat direct doet denken aan de enthousiaste ontvangst van Geert Wilders en Thierry Baudet bij de recente boerenprotesten in Den Haag. Toch speelt het kapitalisme maar een kleine rol in de verklaring van Adorno. Hij gaat vooral in op de psychologische kanten van het rechts-radicalisme. Die draait om angst voor brede maatschappelijke ontwikkelingen. Catastrofe Hij…

Het begrip politiek – Carl Schmitt
Politiek , Theorie / mei 28, 2019

Op dit boekenblog gaat het regelmatig over politiek. Maar wat is politiek? Daar bestaan veel ideeën over. De Duitse politiek filosoof Carl Schmitt ontwikkelde een invloedrijke en omstreden definitie. Politiek, zei hij, is het onderscheid maken tussen vriend en vijand. Dat kan op het eerste gehoor abstract klinken, maar de gevolgen van die opvatting reiken ver. Want in deze opvatting is politiek strijd, niet het zoeken naar een compromis of een oplossing voor nijpende problemen. Oorlog en burgeroorlog zijn de uiterste consequenties van die opdeling in vriend en vijand en daarmee een reële mogelijkheid. De politieke gemeenschap bepaalt wie de vijand is. Daarmee is die eenheid soeverein en essentieel. “Politiek is in ieder geval altijd de groepering die zich oriënteert op het beslissende conflict.” En daarom is de politieke eenheid het belangrijkst. Die gaat uit boven andere verbanden van economie, cultuur of religie. Tegen het liberalisme Maar oorlog mag alleen gevoerd worden om het eigen bestaan te verdedigen. Oorlog mag nooit uit ideële overwegingen gevoerd worden, stelt Schmitt. Alleen de fysieke vijand mag worden bestreden. Een van de hogere idealen die volgens Schmitt misbruikt worden om oorlog te voeren is ‘de mensheid’. “Wie mensheid zegt, wil bedriegen”, is een van…

Identiteit – Francis Fukuyama
Politiek , Theorie / februari 15, 2019

Politiek bedrijven kan niet zonder identiteit. Maar politiek bedrijven op basis van een nauwe identiteit leidt tot de ondermijning en het falen van de staat. We moeten naar bredere identiteiten. Dat is de stelling van Francis Fukuyama, de wereldberoemde politieke theoreticus die ooit het einde van de geschiedenis voorzag. You believe in the politics of identity, don’t you?, vroeg BBC-journalist John Sweeney aan Geert Wilders in een scherp interview. Who doesn’t?, reageerde Wilders wat argwanend. Diegenen die in liberale democratie geloven, was het deadpan-antwoord van Sweeney. Maar misschien krijgt Wilders wel gelijk. Bijna iedereen lijkt wel te geloven in identiteitspolitiek: links, rechts, activist of reaguurder. Het ultieme bewijs van de dominantie van ID-politiek is de overwinning in de VS van Donald Trump. Zonder die overwinning was dit boek er niet gekomen, schrijft Fukuyama op de eerste pagina van zijn boek. Modernisering Fukuyama gaat op zoek naar de bronnen van deze politiek. Hij begint bij Plato en komt uit bij Jean Jacques Rousseau. Die leerde dat ieder persoon een innerlijk zelf bezit dat verdrukt wordt door de samenleving. ID-politiek is ook een consequentie van de modernisering. In traditionele samenlevingen hoeven mensen zich niet druk te maken over wie ze zijn. Dat…

De conservatieve revolte – Merijn Oudenampsen
Nederland , Politiek , Theorie / januari 12, 2018

Opeens was Nederland rechts. In mei 2002 won de LPF 26 zetels en kwam er een centrum-rechts kabinet. Een schokgolf ging door het land. Wetenschappers en journalisten hebben de Nederlandse ‘ruk naar rechts’ tot nu toe vooral verklaard als een stem die nu eens aan het woord kwam, als de doorwerking van opvattingen van het publiek naar het politieke platform. De stemmers van Fortuyn en (later) Wilders werden afgeschilderd als een vergeten groep, die zich eindelijk kon manifesteren. De politici waren de spreekbuis van die opvattingen, een soort doorgeefluik. Maar in zijn boek over De conservatieve revolte over de Nederlandse ruk naar rechts (gebaseerd op zijn proefschrift) zet politicoloog Merijn Oudenampsen de schijnwerpers op de andere kant: op de ideeën van politici als Frits Bolkestein, Pim Fortuyn, Martin Bosma, Ayaan Hirsi Ali, wetenschappers als Paul Cliteur en Andreas Kinneging en publicisten als H.J. Schoo, Hans Wansink en vele anderen. Ideeën doen er toe, is de eerste stelling van Oudenampsen. En daarom is het zinnig om die ideeën te bekijken en niet eindeloos de gevoelens van Wilders-stemmers op te tekenen. Pragmatisme Daarvoor is wel een hobbel te overwinnen. De Nederlandse politiek, politieke wetenschap en journalistiek hebben de sterke neiging ideeën te…

Wat is populisme? – Jan Werner Müller
Politiek , Theorie / januari 26, 2017

Over populisme bestaan veel misverstanden, ook al heeft het een stevige, soms bepalende stem in veel landen. Na de overwinning van Donald Trump is er nog meer behoefte aan uitleg en duiding van dit politieke fenomeen. Want populisme is niet, zoals Van Dale het omschrijft, de ‘neiging zich te richten naar de massa van de bevolking’, al kan dat er een onderdeel van zijn. Het is ook niet duidelijke communicatie tussen kiezer en gekozene, waardoor de politicus weet wat de bevolking bezighoudt en de bevolking zijn politicus herkent, zoals voormalig PvdA-raadslid Michiel Mulder schreef. Het is ook niet alleen maar een politieke cultuur of stijl. Politicoloog Müller verwerpt deze benaderingen om tot een strakkere definitie te komen, waar toch veel onder kan vallen. Het kenmerk van populisten is dat zij zeggen als enige ‘het volk’ te vertegenwoordigen. “Wij alleen vertegenwoordigen het volk,” is de cruciale claim van populisten. Het is anti-elitair en anti-pluralistisch. Dit gaat dus verder dan duidelijke taal gebruiken of kiezers naar de mond spreken. Dit is een aanspraak op de macht. Het gaat om de ‘gewone’ burgers tegenover parasitaire elites die op snode wijze ‘het volk’ machteloos houden. Anti-democratisch Ondanks of juist door dit beroep op ‘het…

Andersland. In de voetsporen van Thomas More – Erik de Bom en Toon van Houdt (red.)
Algemeen , Politiek , Theorie / oktober 16, 2016

Met Utopia, de wereldberoemde en 500 jaar oude tekst van Thomas More kun je allerlei kanten op. Dat blijkt wel uit de bundel Andersland. In de voetsporen van Thomas More, naar aanleiding van de 500e verjaardag van Utopia, verreweg het bekendste geschrift van More (1477-1535). More verschijnt in artikelen in deze bundel onder meer als democraat en als marxist, alles uiteraard avant la lettre. Hij treedt vooral op als grondlegger van het zo moderne begrip utopie, een ideale samenleving, een paradijs dat op aarde bereikbaar is. Het boek Utopia is op vele manieren te lezen, laat Hans Achterhuis zien in de inleiding van het boek. Bij herlezing trof hij steeds een andere, spannender tekst aan. Iedere tijd had zijn eigen Utopia. En Utopia bleek uiteindelijk geen utopie, maar een satire, of een poging om mensen aan het denken te zetten door zaken om te draaien. Zo is goud niets waard in Utopia en loopt iedereen in dezelfde kleren. Ook is echtscheiding toegestaan en vrijheid van godsdienst. Die ambivalentie komt ook door het karakter van het boek, met het eerste deel dat als kritiek op de toenmalige toestand van het Engelse koninkrijk gezien kan worden. Het tweede beschrijft dan een alternatieve…

Vrijheid voor gevorderden, Paul Teule
Nederland , Politiek , Theorie / mei 5, 2016

Vrijheid is het fundament van ons nationale bestaan, de ideologische basis van het ‘vrije Westen’. ‘Vrijheid is misschien wel het belangrijkste dat we hebben,’ staat op de sticker die het Nationaal Comité 4 en 5 mei liet uitdelen. Maar zoals dat gaat met zo’n fundamenteel begrip wordt daar niet vaak een fundamentele discussie over gevoerd. Gert-Jan Segers, fractievoorzitter van de ChristenUnie in de Tweede Kamer, deed in de Volkskrant van 4 mei 2016 een poging: “Vrijheid is niet iets wat je allereerst opeist, maar het is vooral de ruimte die je anderen gunt. En vooral degenen met wie je het hartgrondig oneens bent.  (…) Vrijheid die geen pijn doet, is geen echte vrijheid. “ Om dat even later te nuanceren: “Vrijheid die alleen maar pijn doet, is geen echte vrijheid. Vrijheid is namelijk de ruimte om het goede te kunnen doen en het ware te kunnen zeggen.” Mogelijk is hij geïnspireerd door het boek van Paul Teule, Vrijheid voor gevorderden. Ook hij beschrijft vrijheid als ruimte. En hij verzet zich tegen het idee dat vrijheid alleen de afwezigheid van dwang en beperkingen is: ‘vrij van’ Dat is de zogeheten negatieve vrijheid van de Britse filosoof Isaiah Berlin. Deze benadering van…

Het einde van de geschiedenis – Francis Fukuyama
Algemeen , Geschiedenis , Politiek , Theorie / december 21, 2015

Sommige boeken ken je al of denk je te kennen zonder ze gelezen te hebben. Het boek van Francis Fukuyama ‘The end of history and the last man’ is er zo een. Een klassieker die sinds de verschijning in het begin van de jaren negentig talloze malen is geciteerd en geanalyseerd als de uiting van een tijdgeest. Het boek kwam voort uit een essay dat Fukuyama eerder schreef voor The National Interest, meer dan 25 jaar geleden. Nooit te laat om toch een keer van kaft tot kaft door te nemen. (lees hier de bespreking van Identiteit van Francis Fukuyama) Relevant Eerste vraag is of ‘The end of history’ nog relevant is. Vaak is verklaard dat Fukuyama het bij het verkeerde eind had en dat de geschiedenis toch is door gegaan. Vooral de aanslagen van 11 september 2001 en de daaropvolgende ‘War on terror’ zouden daarvoor het bewijs zijn. Toch haalt de groei van het islamitisch radicalisme de these van Fukuyama niet daadwerkelijk onderuit, maar dat betekent niet dat die overtuigend is. Fukuyama stelt dat ‘de geschiedenis’ tot een einde is gekomen na de Koude Oorlog, omdat er geen ideologische tegenstander van de liberale democratie meer is. Dat model is…