Dagboeken zijn voor de Tweede Wereldoorlog een van de belangrijkste bronnen. De vaak persoonlijke invalshoek van de schrijvers, gecombineerd met het concept waarbij steeds een dag of een paar dagen verstrijken, en de volstrekte authenticiteit maken inleving voor de lezer makkelijk. Denk aan het dagboek van Philip Mechanicus of dat van Etty Hillesum. En uiteraard Anne Frank. Anderen schreven noodgedwongen of uit keus hun ervaringen later op. Dat kan een gepolijster verhaal opleveren, maar ook meer reflectie. Twee recente boeken tonen de kracht van deze verschillende stijlvormen en laten zien hoe het Derde Rijk door twee Duitsers werd beleefd. Geloof in een superwapen Het dagboek heeft de titel Vreemdeling in eigen land meegekregen. Het is het verslag van Anna Haag, een schrijver, vrouw en moeder die tegen het regime gekant is. Ze luistert stiekem naar de BBC, maakt soms ‘gevaarlijke’ opmerkingen en grapjes. In sommige fragmenten schrijft ze ‘aan’ haar kinderen die in het buitenland verblijven, in andere stukken richt ze zich als het ware tot de presentatoren van de Britse radio. Ze beschrijft het dagelijks leven en geeft weer wat de apotheker en zijn vrouw allemaal beweren. Zij zijn hartstochtelijke nazi’s, die steeds weten te vertellen dat de Duitse…
Toen ik jaren geleden een bundel ooggetuigenverslagen van de Tweede Wereldoorlog samenstelde, had ik een vaag idee wie Etty Hillesum was. Een zweverig type, iemand die niet in politiek geïnteresseerd was, maar in het innerlijk leven. Toch ging ik haar dagboek over de Tweede Wereldoorlog lezen, want misschien zou het een mooi fragment opleveren. Dat fragment had ik snel gevonden. Het ging over een bezoek aan de Gestapo. Ze beschreef dat ze niet bang was voor de SS’er die haar toesnauwde. Ze wilde hem begrijpen, niet veroordelen of haten. Ik was verrast door haar manier van schrijven en moest mijn oordeel enigszins bij stellen. Ja, het was wat zweverig, en misschien wel naïef, maar ook heel persoonlijk en zeer aansprekend. En het was anders, het opende een perspectief op de oorlog dat zeer weinig dagboekschrijvers uit die tijd boden. Tegelijk bleef Hillesum, Etty, een raadsel. Hoe kon een intelligente, belezen jonge vrouw, bovendien met allerlei connecties in linkse kringen, zo’n houding aannemen waarin ze verzet afwees en haar lot aanvaardde? Dat is een belangrijke vraag in de biografie die Judith Koelemeijer over haar schreef. ‘Hoe kon Etty voor de dood kiezen, terwijl haar het leven werd aangeboden?’, zo wordt het…
Colonnes pantservoertuigen en tanks doorkruisen het Oekraïense platteland. Steden worden belegerd, mensen worden verjaagd. 2022? Ja. Maar ook 1941. Iets meer dan tachtig jaar geleden viel nazi-Duitsland met enkele bondgenoten de Sovjet-Unie binnen. In hun gelederen, aan het zuidelijke front, bevond zich journalist, auteur, enfant terrible Curzio Malaparte. Gestoken in het uniform van kapitein van de Italiaanse alpenjagers trok hij met Roemeense en Duitse eenheden mee, onderdeel van een reusachtige machinerie die werd losgelaten op een enorm gebied. Tot september 1941 blijft Malaparte aan het front. Vanuit Roemenië ging hij door het huidige Moldavië en dan naar Oekraïne, het cruciale strijdtoneel. Dan wordt hij teruggeroepen. Zijn versie van de veldtocht strookt niet met de propaganda van het fascistische Italië. Maar na enkele maanden huisarrest mag hij opnieuw vertrekken, dit keer naar het noordelijk front rond Leningrad, waar de Finnen tegen de Sovjet-Russen vechten in een bevroren landschap. Roemenië en Finland waren in de periode die in dit boek wordt beschreven kleinere bondgenoten van Duitsland. Finland was in 1939 aangevallen door de Sovjet-Unie. In maart 1940 capituleerde het. Toen de Duitsers de Sovjet-Unie in 1941 aanvielen, werden de Finnen hun bondgenoten. Ook Roemenië verloor grondgebied voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog, niet…
De tolk van Kabul – Matthieu Aikins Nog maar een paar jaar geleden was Europa in de grip van een vluchtelingencrisis. Tienduizenden, honderdduizenden mensen vertrokken uit Turkije op kleine bootjes naar Griekse eilanden en vandaar naar het vasteland. Het waren vooral Syriërs, Irakezen en Afghanen die zo een veiliger bestaan zochten. Onder hen was ook een Canadese journalist die zich voordeed als Afghaan en met zijn tolk meereisde. Jaren later, en na nieuwe dramatische ontwikkelingen rond Afghanistan, is zijn relaas en dat van zijn vriend, de tolk Omar, als boek verschenen. Omar werkte eerder voor de geallieerde militairen. Maar zijn aanvraag voor een Amerikaans visum wordt afgewezen. Dan moet hij maar op eigen houtje vertrekken. Journalist Matthieu Aikins besluit met hem mee te gaan en de reis naar Europa mee te maken, zonder zich als journalist kenbaar te maken. Hij is op deze reis ‘Habib’. Dat kan hij doen, omdat hij er naar eigen zeggen ‘ongelooflijk Afghaans’ uitziet. Maar Omar is in eerste instantie nog niet klaar om te vertrekken. Hij wil zeker weten dat Laila, de vrouw waar hij een oogje op heeft, op hem zal wachten. Maar een verhouding beginnen is in Kabul niet zo eenvoudig. Er volgen…
Verraad, dat is misschien wel erger dan moord en doodslag. Misdaden gepleegd door vijanden, die zijn te verwachten. Maar verraad pleegt iemand die je op een of andere manier vertrouwt, het komt onverwacht. En het draagt een grote last. Niet voor niets heeft Dante de negende en laagste cirkel van de hel voor de verraders gereserveerd. Verraad staat centraal in twee recente boeken: het al veelbesproken Het verraad van Anne Frank, geschreven door de Canadese schrijver Rosemary Sullivan, en De verraadster van Erik Schaap. Beide spelen in de tijd van oorlog en bezetting en dat zet het thema van het verraad extra scherp neer. Was verraad toen erger omdat de gevolgen zo dramatisch waren of moeten we juist enig begrip opbrengen voor de verraders die met het verklikken van anderen misschien hun eigen leven probeerden te redden? Verraad is ook een fundament voor totalitaire regimes. Netwerken van informanten en het ondermijnen van het alledaagse vertrouwen tussen mensen zijn essentiële elementen van dergelijke systemen. Je kunt je niet verschuilen, is de boodschap. Nergens ben je buiten het blikveld van de staat, want die wordt geïnformeerd door je buren, je kinderen of echtgenoot. Het is dus niet vreemd dat er ook een…
Eind jaren twintig ging Curzio Malaparte naar de Sovjet-Unie om de marxistische adel te ontmoeten. Hij bezocht bals en diners, sprak diplomaten, ministers, ballerina’s, schrijvers en maakte een rondrit in een koets door nachtelijk Moskou. Hij beschrijft de vrouwen, die elkaar jaloers in de gaten houden en de jurken uit de toneelcollectie lenen om te kunnen schitteren op de gala’s. En hij spreekt met de dichter Majakovski, die kort daarna zelfmoord pleegt. Op de achtergrond is Stalin steeds als een schaduw aanwezig. Het bal in het Kremlin is zeer herkenbaar Malaparte. Zijn beschrijvingen zijn overdadig, zijn opsommingen hallucinant, zijn personages op het randje van grotesk, de dialogen onnavolgbaar, de anekdotes amper te geloven. En alles wat hij beschrijft is echt, zo bezweert hij. De marxistische adel, de nieuwe elite van de Sovjet-Unie, is decadent, maar ook gedoemd. Het is de tijd van de zuiveringen, die op ieder moment willekeurig welk lid van de elite kunnen opslokken. De oude, tsaristische adel heeft al eerder plaats moeten maken. Wie daarvan nog in Moskou leeft is gedwongen de eigen sieraden, meubels, en zelfs onderbroek te verkopen, zo ziet Malaparte op een rommelmarkt. Dat is de ultieme vernedering. Malaparte beweegt zich in die vreemde…
Hij kreeg de macht in handen, omdat de regering en de koning niet tegen de fascisten optraden. Hij hield de macht meer dan twintig jaar vast, verloor die even toen dezelfde koning hem ontsloeg na een rampzalig verlopen oorlog. Maar het was niet genoeg voor Mussolini. Met steun van zijn bondgenoot Nazi-Duitsland bleef hij in een deel van Italië heersen, tot het bittere einde. Je kunt Mussolini veel dingen verwijten, maar niet dat hij snel opgaf. Toch was hij niet de daadkrachtige politicus die iedere situatie beheerste, schrijft biograaf Hans Woller. Benito Mussolini was een twijfelaar, een man die afwachtte, die wikte en woog tot hij zijn belang kon doorzetten. Hij was ook iemand die compromissen kon sluiten en zijn radicale aard niet altijd volgde. Maar vaak genoeg deed hij dat wel, als hij de kans schoon zag, met desastreuze gevolgen in binnen- en buitenland. Mussolini lijkt vaak niet helemaal serieus genomen te zijn. Een schreeuwlelijk, die meer lawaai maakte dan dat hij kwaad aanrichtte. In de schaduw van Hitler leek hij een onbetekenende figuur. Als je dit boek hebt gelezen, of alleen al de hoofdstuktitels, denk je daar wel anders over. Mussolini was een totalitaire socialist en werd fascist….
Over wat natuur is en zou moeten of kunnen zijn, daar verschillen de meningen in Nederland flink over. Zeker omdat de rol van de mens daar ook in wordt betrokken. Een genuanceerde, wetenschappelijke en historische visie op deze materie biedt het boek De ontdekking van de natuur. Het geeft in kort bestek een overzicht van de ontwikkeling van de natuur in het stukje wereld dat nu Nederland heet en gaat uitgebreid in op de rol van de menselijke bewoners. Maar het is ook een beetje zware kost. Dit boek heeft een hoge informatiedichtheid. Het komt soms over als een lang lemma uit een encyclopedie, al zijn de auteurs er zeker ook in geslaagd om het aantrekkelijk te maken met verhalen en illustraties. En het is absoluut niet alleen een opsomming van feiten, er is ook een meer analytische inslag. Een luchtigere, maar niet minder serieuze aanpak heeft het boekje Natuurvervaging van Thomas van Slobbe. Van archeozoölogie tot taalkunde De ontdekking is de vrucht van de samenwerking van verschillende wetenschappers, uit sterk uiteenlopende vakgebieden, van biologie en geschiedenis tot archeozoölogie, taal- en milieukunde. Er komen dus ook zeer uiteenlopende zaken in het boek aan bod. De ontwikkeling van de biodiversiteit is…
Terwijl ik dit boek aan het lezen was, vroeg mijn huisgenoot: ‘Lezen mensen over honderd jaar nog boeken?’ Een paar pagina’s verder kwam ik het antwoord van Irene Vallejo tegen. Het boek wordt volgens haar niet met uitsterven bedreigd, het heeft zich bewezen, heeft al veel overleefd, het boek grenst net als de lepel en de stoel aan de perfectie. Zoiets laat zich niet zo makkelijk vervangen. Het is een antwoord dat past in een boek dat een lofzang is op het boek en op allen die de boeken toegewijd zijn: de schrijvers, vertalers, bibliothecarissen, kopieïsten, verzamelaars, handelaren en uiteraard de lezers. Op verschillende plekken komt de wonderlijke ervaring van het lezen naar voren, de mogelijkheid om kennis over te dragen, om meegevoerd te worden door wat streepjes op papyrus, perkament, papier of toch een scherm. Een vertrekpunt van Vallejo is de legendarische bibliotheek van Alexandrië in Egypte. Het streven was daar exemplaren van alle bestaande boeken te verzamelen. Het was vast een idee van Alexander de Grote, de naamgever van deze en vele andere steden, om zo’n bibliotheek op te richten, schrijft Vallejo. Maar over dat streven is niets bekend. Het toont de losse manier waarop Vallejo met de…
Vrijheid, wie is er niet voor? Vrijheid is wat we vieren op Bevrijdingsdag, vrijheid zit in de naam van twee grote Nederlandse partijen. ‘Wij, het vrije Westen’, dat was de ideologische boodschap van de VS en West-Europa ten tijde van de Koude Oorlog. Maar wat is vrijheid? Of beter gezegd, wat is sinds de Grieken in de oudheid de uitleg van het begrip vrijheid in politieke zin? Dat is de vraag in het boek Vrijheid van historicus Annelien de Dijn (UU), de Nederlandse vertaling van het Engelstalige origineel Freedom. Het gaat dus niet over vrijheid als puur filosofisch of psychologisch begrip. Maar er blijft meer dan genoeg over. Dit boek draait om de strijd tussen twee verschillende interpretaties van vrijheid. De ene is dat vrijheid betekent dat iedereen kan deelnemen aan de regering en dat vrijheid ook het vergroten van collectief welzijn inhoudt. Vrijheid is dan het verruimen van mogelijkheden. Daartegenover staat het idee dat vrijheid vooral de bescherming van individuele rechten betekent. Daarom moet de rol van de staat zo klein mogelijk zijn. Volgens De Dijn heeft dat laatste idee sinds de negentiende eeuw de overhand gekregen. Eigenlijk hebben veel mensen en politici een beperkte uitleg van vrijheid voor…