Hij kreeg de macht in handen, omdat de regering en de koning niet tegen de fascisten optraden. Hij hield de macht meer dan twintig jaar vast, verloor die even toen dezelfde koning hem ontsloeg na een rampzalig verlopen oorlog. Maar het was niet genoeg voor Mussolini. Met steun van zijn bondgenoot Nazi-Duitsland bleef hij in een deel van Italië heersen, tot het bittere einde.
Je kunt Mussolini veel dingen verwijten, maar niet dat hij snel opgaf. Toch was hij niet de daadkrachtige politicus die iedere situatie beheerste, schrijft biograaf Hans Woller. Benito Mussolini was een twijfelaar, een man die afwachtte, die wikte en woog tot hij zijn belang kon doorzetten. Hij was ook iemand die compromissen kon sluiten en zijn radicale aard niet altijd volgde. Maar vaak genoeg deed hij dat wel, als hij de kans schoon zag, met desastreuze gevolgen in binnen- en buitenland.
Mussolini lijkt vaak niet helemaal serieus genomen te zijn. Een schreeuwlelijk, die meer lawaai maakte dan dat hij kwaad aanrichtte. In de schaduw van Hitler leek hij een onbetekenende figuur. Als je dit boek hebt gelezen, of alleen al de hoofdstuktitels, denk je daar wel anders over. Mussolini was een totalitaire socialist en werd fascist. Als dictator toonde hij zijn imperialistische ambities waarbij zijn racistische ideeën naar voren kwamen. En hij was een overtuigd antisemiet.
Mussolini was ook een nieuw type politicus. Hij was een man die je kon aanraken, die in een korte broek of met ontbloot bovenlijf in de sneeuw op de foto ging. Hij hield ervan met arbeiders op de foto te gaan. Hij was tegelijk een Italiaan onder de Italianen en een halfgod die alle problemen van het land zou oplossen. Het is een stijl die nog steeds navolging vindt.
Ambities
Zijn politieke carrière begon Mussolini, geboren in 1883, als socialist. Hij stond bekend als een vaardig agitator. Met het woord, geschreven of in speeches, kon hij de vlam in de pan laten slaan. Hij was overtuigd van de noodzaak van een revolutie. Maar hij was ook een nationalist die oorlog nastreefde. In de Eerste Wereldoorlog werd hij fascist, al was toen nog onbekend wat dat betekende. Razendsnel kwam hij aan de macht. Dat ging gepaard met veel geweld: de radicale fascisten vermoordden vele tegenstanders.
Het was vooral de ineenstorting van het establishment die hem de toppositie in de regering bezorgde, meer nog dan de kracht van de fascistische beweging. De Mars op Rome was meer een dreiging dan werkelijkheid. En later een mythe.
De ambities van Mussolini waren enorm. Niet voor niets richtte hij ooit een tijdschrift op met de titel Utopia. Er moest een nieuwe mens komen om het witte ras te redden. Hij was ervan overtuigd dat anders de ondergang van het Avondland nabij was. Wat die nieuwe mens inhield, dat was niet erg duidelijk.
Joodse minnaressen
Ook in de buitenlandse politiek waren zijn ambities groot, eigenlijk droomde hij van een herstel van het Romeinse Rijk. De Balkan zag hij als geschikt gebied voor uitbreiding, net als delen van Afrika. Hij voerde oorlogen in Libië en Abessinië, met meedogenloze middelen. Hier vielen vele slachtoffers. Wel krijg je het idee dat zijn plannen steeds groter waren dan zijn vermogens: het Italiaanse leger miste slagkracht en goed materiaal.
Veel aandacht heeft Mussolini voor het antisemitisme van Mussolini. In de mythevorming is het beeld ontstaan dat Mussolini niet antisemitisch was, maar dat hij onder druk van de nazi’s anti-joodse maatregelen invoerde. Dat klopt helemaal niet, betoogt Woller. Met tal van citaten toont hij dat de Duce vanaf jongs aan soortgelijke ideeën erop nahield. De ‘oplossing’ was volgens hem migratie, verbanning, niet massamoord. Maar uiteindelijk werkte Mussolini ook daaraan mee.
Die opvattingen verhinderden niet dat hij Joodse minnaressen had. Twee daarvan hadden grote invloed op hem. De eerste was de Russische revolutionaire Angelica Balabanoff, de ander de welgestelde Margherita Sarfati. De eerste schoolde hem ideologisch, de tweede sociaal. Ook later had hij tal van verhoudingen met vrouwen. De belangrijkste was met Claretta Petacci, een ‘fanatieke fasciste’ en niet de ‘domme tut’ waarvoor ze gehouden werd.
Verraad
Zijn relatie met Hitler en het Derde Rijk was complex. Voor Mussolini was dat een bondgenoot, maar tot op het eind probeerde hij een zelfstandige rol te behouden. Hij was ook bang voor het verwijt van verraad en onbetrouwbaarheid. Die twee drijfveren waren eigenlijk niet te verenigen, waardoor ondanks de show van grote eenheid er binnen de As altijd grote spanningen waren. Die werden nog verergerd doordat veel nazi’s neerkeken op de Italiaanse bondgenoten.
Na zijn afzetting en tal van verwikkelingen kwam Mussolini aan het hoofd te staan van de Republiek van Saló, in het noorden van Italië. Half Italië was bevrijd door de geallieerden, in de republiek van Saló heersten de Duitse nazi’s en de Italiaanse fascisten in een dubbelzinnige verhouding. Wat dat precies inhield voor het dagelijks leven van de inwoners van die republiek, wordt niet helemaal duidelijk, een van de weinige mindere punten van deze zo geslaagde biografie. Wel is duidelijk dat de nieuwe mens, het nieuwe Italië er ook na twintig jaar fascisme niet gekomen waren.
Nostalgici
Woller is een biograaf die zich niet verliest in de details, maar die grote lijnen durft te volgen. Daardoor is hij erin geslaagd het verhaal van de Italiaanse dictator in net iets meer dan 300 pagina’s te vertellen, zonder dat je het idee hebt veel te missen. Het doet op de sterkste pagina’s denken aan het werk van Sebastian Haffner: een slimme combinatie van beschrijving en analyse.
Het einde van Mussolini was gruwelijk, met zijn geliefde Petacci werd hij doodgeschoten, verminkt en opgehangen. Maar uiteindelijk kreeg hij een fraai graf. Dat is een bedevaartsoord geworden voor ‘nostalgici’ die terugverlangen naar het Italië van Mussolini. De historische werkelijkheid van Mussolini en het fascisme wilden de Italianen niet onder ogen zien, schrijft Woller. Wordt zijn boek daar een bestseller?
Geen reacties