Toen ik jaren geleden een bundel ooggetuigenverslagen van de Tweede Wereldoorlog samenstelde, had ik een vaag idee wie Etty Hillesum was. Een zweverig type, iemand die niet in politiek geïnteresseerd was, maar in het innerlijk leven. Toch ging ik haar dagboek over de Tweede Wereldoorlog lezen, want misschien zou het een mooi fragment opleveren.
Dat fragment had ik snel gevonden. Het ging over een bezoek aan de Gestapo. Ze beschreef dat ze niet bang was voor de SS’er die haar toesnauwde. Ze wilde hem begrijpen, niet veroordelen of haten. Ik was verrast door haar manier van schrijven en moest mijn oordeel enigszins bij stellen. Ja, het was wat zweverig, en misschien wel naïef, maar ook heel persoonlijk en zeer aansprekend. En het was anders, het opende een perspectief op de oorlog dat zeer weinig dagboekschrijvers uit die tijd boden.
Tegelijk bleef Hillesum, Etty, een raadsel. Hoe kon een intelligente, belezen jonge vrouw, bovendien met allerlei connecties in linkse kringen, zo’n houding aannemen waarin ze verzet afwees en haar lot aanvaardde? Dat is een belangrijke vraag in de biografie die Judith Koelemeijer over haar schreef. ‘Hoe kon Etty voor de dood kiezen, terwijl haar het leven werd aangeboden?’, zo wordt het voorin haar boek geformuleerd. (Disclaimer bij deze recensie: in de jaren negentig namen Judith en ik deel aan dezelfde opleiding voor journalisten.)
Handlezer Julius Spier
Etty was in 1941 in de ban geraakt van Julius Spier, ‘psychochriroloog’, handlezer. Hij werd haar geestelijk leidsman, ze rolden worstelend over de grond als onderdeel van de therapie, en later werd hij haar minnaar. Ze had toen ook een andere minnaar, eveneens een oudere man, ‘pa Han’, waar bij ze in huis woonde vlakbij het Museumplein in Amsterdam. Mogelijk was er zelfs een derde geliefde in dezelfde periode, schrijft Koelemeijer, die uitgebreid onderzoek deed en allerlei interessant materiaal opdook. Maar dat blijft duister. Ze hield er, zeker voor die tijd, een vrijgevochten seksuele moraal op na. Seks was voor haar regelmatig de bezegeling van vriendschap.
Hoe ze al haar amoureuze verhoudingen met elkaar wist te rijmen en hoe ver ze met wie zou gaan, is een van de andere belangrijke vragen die je als lezer bezig houdt. En dat vanaf de eerste pagina, Koelemeijer begint heel slim haar boek met de eerste ontmoeting tussen Spier en Etty, die de toen 27-jarige als een wedergeboorte had ervaren.
Etty was niet naïef, ze was in ieder geval bewust van het gevaar dat dreigde in de oorlog. Ze had in de jaren dertig banden met antifascistische groeperingen, hoewel ze daar niet een erg actieve rol in had. Ze zag later, vanuit het raam van haar kamertje, de Reichsführer SS, Heinrich Himmler, paraderen op het Museumplein. Niemand wist precies wat ‘het lot’ zou zijn van de Joden die naar het oosten werden afgevoerd. Maar Etty was vastbesloten dat lot te delen.
Joodse Raad
Toen ze werd opgeroepen voor ‘Arbeidsdienst’, besloot ze echter op het laatste moment te solliciteren naar een baantje als medewerker van de Joodse Raad. Dat zou op zijn minst uitstel kunnen opleveren. Die Joodse Raad, het verbindingsorgaan tussen de vervolger en de Joodse gemeenschap, speelt in het laatste deel van het boek een belangrijke rol. Het is misschien jammer dat Koelemeijer geen gebruik heeft kunnen maken van recente literatuur daarover. Dat had wellicht tot meer nuance kunnen leiden. Ze leunt voor haar harde oordeel vooral op de werken van Presser en De Jong.
Etty ging vrijwillig naar Westerbork, als medewerker van die Raad. Ze probeerde daar mensen te helpen, al was het maar door een luisterend oor te bieden. Na een paar weken keerde ze terug naar Amsterdam, ziek en aangeslagen. Maar ze veranderde niet van mening. Vrienden probeerden haar bijna met geweld tot onderduiken te dwingen, maar ze bleef bij haar besluit.
Deze biografie laat je op die momenten echt meeleven. Soms denk je tijdens het lezen: t***, waarom ben je zo koppig? En op een ander moment denk je bijna bewonderend: ja, dat is ook een manier om er tegen aan te kijken.
Zoals Etty in Westerbork zei tegen een lotgenoot: ‘De gebieden van ziel en geest zijn zo groot en oneindig, dat een beetje lichamelijk ongemak en lijden er toch eigenlijk niet zoveel toe doet, ik heb niet het gevoel, dat ik van m’n vrijheid beroofd ben en in wezen kan toch eigenlijk niemand me kwaad doen’. Haar geloof in God was sterker dan de overredingskracht van haar vrienden.
Ik vroeg me af in hoeverre Etty’s houding uniek was. Koelemeijer schrijft over haar vader, die stoïcijns reageerde op alle maatregelen en ook niet aan onderduiken moest denken. Het fenomeen van ‘vergeestelijking’ kan wel eens breder zijn geweest. Die houding kwam ik in andere dagboeken wel tegen, als een fenomeen waarbij mensen in reactie op de extreme omstandigheden steeds meer in hun innerlijke wereld gingen leven en volgens anderen zich daardoor afsloten van de realiteit. Etty deed er in haar dagboek en brieven op een unieke manier verslag van.
Lees ook: Twee boeken over verraad
Heiligverklaring
Etty ging na een verblijf in Amsterdam terug naar Westerbork, schreef over het kamp uitvoerige brieven, onder andere over het verloop van een transport. Ook haar ouders en een van haar broers kwamen uiteindelijk daar in de barakken op de Drentse hei terecht en later in zo’n transport, naar Auschwitz. Ze overleefden niet.
Koelemeijer sluit af met het verhaal over hoe het dagboek van Etty uiteindelijk, in 1981, toch werd uitgegeven. De presentatie van het boek werd een reünie van haar inmiddels oud geworden vrienden. Op de daarna ontstane reputatie van Etty, haar ‘heiligverklaring’ en de soms zeer kritische ontvangst van het boek, gaat ze helaas niet meer in.
Deze biografie portretteert Etty niet als heilige. Maar zeker ook niet als dwaallicht. Uiteraard toont de biograaf sympathie voor haar, maar ze loopt er niet mee weg. Weten we aan het eind van het boek het antwoord op de vraag die ze in het begin stelt over de keuze tussen leven en dood, tussen aanvaarding en verzet? Laat ik zeggen dat je als lezer heel veel hebt meegekregen om Etty’s houding beter te plaatsen.
Je merkt dat er heel veel werk in deze biografie is gestoken. Vanaf die eerste ontmoeting tussen Etty en Spier word je gegrepen door deze intrigerende hoofdpersoon die een bewogen leven leidde in de meest dramatische periode van onze geschiedenis. Met de trefzekere pen van Koelemeijer heeft dat een schitterend boek opgeleverd.
Geen reacties