Karen Armstrong is bekend als schrijver van dikke boeken over religie. Haar boek over de ‘heilige natuur’ is aangenaam beknopt. Wel bevat het een soortgelijke stortvloed aan gegevens en citaten uit allerlei werken. En een grote ambitie: we (de westerse lezer vooral) moeten anders gaan denken over de natuur. Die moeten we ‘heilig’ verklaren, en niet meer zien als gebruiksvoorwerp.
In dit boek behandelt ze aan de hand van een aantal thema’s de omgang van religies en levensbeschouwingen met de natuur. Dat uiteraard vanuit het idee dat er iets stevig mis aan het gaan is door de schade die mensen aanrichten aan hun omgeving. Religie kan helpen om deze verhouding te herstellen en anders te gaan handelen en denken. Armstrong geeft daar in dit boek praktische tips voor, en gebruikt hiervoor teksten uit de periode van 900 tot 200 voor de christelijke jaartelling. In die tijd ontstonden confucianisme, taoïsme, hindoeïsme, boeddhisme, monotheïsme en rationalisme.
Eén les komt daarin steeds terug: het goddelijke, God, staat niet buiten de natuur maar is daar deel van. Er is een kracht, een ‘zijn’, dat met allerlei termen aangeduid kan worden, dat in al het levende en niet-levende om ons heen zit. Bijna ieder van de genoemde religies zag de heiligheid van de natuur. Maar de monotheïstische godsdiensten waren de uitzondering. In Genesis gaf God de mensen al de heerschappij over de natuur. Laat nu aanhangers van die religie een enorme invloed hebben uitgeoefend.
Eenzame schepper
Bij de monotheïsten was het God die de wereld schiep, als een buitenstaander. Voor de mensen die dit godsbeeld van een ‘eenzame’ schepper hebben, heeft Armstrong een ingrijpend advies: Zie Hem niet als een heerser in de hemel, maar als een ‘onuitsprekelijke maar dynamische aanwezigheid die door alle dingen stroomt’. God moet uit de hemel komen en in de natuur herkend worden. Om dat te leren, beveelt ze aan om elke dag tien minuten stil te zitten in een tuin of park. Een andere tip is: zwijgen en niet overal woorden voor zoeken.
Ook bij een andere religieus gebruik sluit ze aan: offers brengen, een symbool van radicale verandering. En zo zijn er nog een aantal heel praktische tips en teksten. Zoals het gedicht van Franciscus van Assisi: ‘Wees geprezen, mijn Heer, in zuster Maan en de sterren (..) in broeder Water (..) zuster Water, (..) in zuster Dood’. Het deed me denken aan het gebed voor de natuur dat de seculiere schrijver Andri Snaer Magnason opnam in zijn boek Over tijd en water: Onze Moeder/Gij zijt de Aarde/Geheiligd zij uw water/Ik maak deel uit van Uw rijk.
Gras maaien
Maar hoe ver kan je gaan in het heilig verklaren van de natuur? Armstrong vertelt over een Chinese wijze die weigerde het gras te maaien, omdat ‘de gevoelens van het gras’ en de zijne ‘dezelfde’ waren. Niet zo radicaal, maar toch wel met een zekere instemming, volgt Armstrong deze lijn. Mensen moeten mee voelen met andere levende wezens. Dat haakt uiteraard aan bij het thema compassie dat Armstrong in een pamflet naar voor heeft gebracht.
Geweldloosheid hoort daarbij. De jaïnisten in India gingen hierin het verst. Ze waren ervan overtuigd dat er een ‘levenskracht’ in alles huisde. Ze mochten daarom niet graven, vuur maken, of bezittingen hebben. Een keizer die hierdoor beïnvloed was, vaardigde wetten uit ter bescherming van muizen, slangen, paarden en vissen.
Armstrong gaat niet zover. Sterker nog: de ogenschijnlijk haalbare, effectieve en logische consequentie van compassie en geweldloosheid – stoppen met vlees eten – trekt ze niet.
Aan het eind wordt Heilige natuur wel erg prekerig. Armstrong wil voor de lezer bepalen hoe die zich op dat moment voelt: droever en wijzer, maar ook ‘vastbesloten’ om een ander pad in te slaan. Misschien is dat een wat te groot geloof in de kracht van tekst.
Redden
Er zijn nog wat kanttekeningen te plaatsen bij dit boek. Het roept de vraag of Armstrong de natuur wil redden door middel van religie of de religie wil redden door middel van de natuur. De eerste redenering is dat als mensen anders met de natuur willen of misschien wel moeten omgaan (wat noodzakelijk is vanwege de huidige crisis) dat ze er anders over moeten gaan denken, en daarbij religieuze inzichten kunnen gebruiken. De andere redenering is dat we, omdat de natuur in crisis verkeert, we de kracht van religie herontdekken. Herstel de (ware interpretatie van) religie in ere, en de natuur zal ervan profiteren. Armstrong zal zeggen dat het een niet zonder het ander kan.
Sommige redeneringen zijn niet overtuigend. Dat ‘het menselijk leven zoals we dat kennen onmogelijk’ wordt als de temperatuur meer dan 1,5 graad stijgt, lijkt overtrokken. Het ligt er dan vooral aan hoeveel meer die stijgt. En dat niet-moslims de Koran niet kunnen begrijpen omdat ze het Arabisch niet beheersen, lijkt een wat makkelijke uitleg. Er zijn overigens miljoenen moslims die geen Arabisch spreken. Dat in de islam de natuur wordt vereerd, is een interpretatie die vragen oproept met de huidige praktijk en ook niet altijd door de citaten ondersteund lijkt te worden. Zo zijn er meer stukken waarin de uitleg van Armstrong van oude teksten origineel is, maar niet heel geloofwaardig.
Bronnen
De grote kracht van haar werk zit in het aanboren van al die bronnen uit meerdere religies, die wel degelijk wijzen op een andere verhouding met de natuur dan de utilitaire en uitbuitende manier die de boventoon is gaan voeren in de hele wereld. Heel vaak wordt in dergelijke betogen een beroep gedaan op de inzichten van de oorspronkelijke bewoners van de nog min of ongerepte gebieden van de wereld. De opvattingen uit de ‘oude’ religies komen voor delen daarmee overeen.
Armstrong vraagt aandacht voor een andere mentaliteit in onze omgang met de natuur. Dat is essentieel, maar gaat tien minuten stil zitten op een bankje echt helpen? Armstrong blijft over het algemeen ver weg van de harde keuzes en de politieke en de economische werkelijkheid, al stelt ze dat ‘offers’ nodig zijn. Dit boek is inspirerend, maar de boodschap is niet zaligmakend.
Geen reacties