Boekenstrijd

Dagboeken zijn voor de Tweede Wereldoorlog een van de belangrijkste bronnen. De vaak persoonlijke invalshoek van de schrijvers, gecombineerd met het concept waarbij steeds een dag of een paar dagen verstrijken, en de volstrekte authenticiteit maken inleving voor de lezer makkelijk. Denk aan het dagboek van Philip Mechanicus of dat van Etty Hillesum. En uiteraard Anne Frank. Anderen schreven noodgedwongen of uit keus hun ervaringen later op. Dat kan een gepolijster verhaal opleveren, maar ook meer reflectie. Twee recente boeken tonen de kracht van deze verschillende stijlvormen en laten zien hoe het Derde Rijk door twee Duitsers werd beleefd. Geloof in een superwapen Het dagboek heeft de titel Vreemdeling in eigen land meegekregen. Het is het verslag van Anna Haag, een schrijver, vrouw en moeder die tegen het regime gekant is. Ze luistert stiekem naar de BBC, maakt soms ‘gevaarlijke’ opmerkingen en grapjes. In sommige fragmenten schrijft ze ‘aan’ haar kinderen die in het buitenland verblijven, in andere stukken richt ze zich als het ware tot de presentatoren van de Britse radio. Ze beschrijft het dagelijks leven en geeft weer wat de apotheker en zijn vrouw allemaal beweren. Zij zijn hartstochtelijke nazi’s, die steeds weten te vertellen dat de Duitse…

Kinderen martelen is kwaadaardig. Daar is iedereen het toch over eens? En als dat zo is, dan is toch bewezen dat er morele waarheid bestaat, die onafhankelijk is van tijd, plaats en cultuur? Dat is een van de redeneringen die de Duitse filosoof Markus Gabriel gebruikt in zijn poging om aan te tonen dat er universele morele waarden bestaan. En dat is een bouwsteen voor zijn stelling dat morele vooruitgang mogelijk is. Toch roept zelfs het voorbeeld over de kinderen vragen op. Als kinderen martelen kwaadaardig is, impliceert dat bijna dat martelen van volwassenen minder kwaadaardig is, misschien wel acceptabel. En tot welke leeftijd zijn mensen kinderen? 12 jaar, 16, 18 jaar? Zo zijn er ook vraagtekens te zetten bij een reeks van andere ‘morele vanzelfsprekendheden’ die Gabriel, ‘de jonge God van de Duitse filosofie‘,  presenteert. ‘Als vrijwilliger meehelpen bij de integratie van door oorlog getraumatiseerde vluchtelingenfamilies is goed’ is er een van. Maar daar verschillen de meningen nogal over, ook in Duitsland. ‘De planeet nu kapotmaken zodat toekomstige generaties moeten lijden, is slecht’ is een andere vanzelfsprekendheid volgens Gabriel. De vraag is uiteraard of de planeet kapot kan, welke handelingen daaraan bijdragen, of we voor toekomstige generaties kunnen denken…

In 1961 ging Harry Mulisch naar Israël om verslag te doen van het proces tegen Adolf Eichmann. De voormalige leider van Afdeling IVB4  van het Geheime Staatspolizei-Amt van het Reichssicherheitshauptamt, onderdeel van de SS ,was het jaar daarvoor door Israëlische geheim agenten ontvoerd vanuit Argentinië. De verdoofde Eichmann werd met een rolstoel in het vliegtuig naar Israël gebracht, met het verhaal dat hij een jood was die “voor zijn dood nog eenmaal het land van zijn vaderen wilde zien.” Dit soort fijn opgeschreven  details maken het boek van Mulisch al een staaltje van fijne reportage. Maar dit is niet alleen een rechtbankverslag. Het is ook een reisverslag naar het Israël van voor de Zesdaagse Oorlog, en van de plekken waaruit Eichmann de Holocaust plande en liet uitvoeren. En hij doet een poging om ‘Eichmann’ te duiden. De rechtbank beschrijft hij als een toneel, met Eichmann in een rol waarin hij steeds krankzinniger wordt. Voor de rechters heeft hij ontzag, voor de andere deelnemers minder. Over het maandenlange proces zelf schrijft hij betrekkelijk weinig. Omzwervingen De omzwervingen van Mulisch door Israël zijn interessant, omdat er in de tussentijd zoveel is veranderd en zoveel hetzelfde gebleven is. Hij vervloekt de sabbath, waar…

Na de Tweede Wereldoorlog lag Duitsland in puin. Miljoenen mensen waren op de vlucht. Anderen zaten in krijgsgevangenschap, waren gedood of gewond. Het land werd bezet door vier verschillende landen, die aanvankelijk niet veel interesse toonden in herstel van de orde of de economie. De Duitsers stonden er alleen voor, iedereen moest voor zichzelf opkomen. Het was de Wolfszeit. Harald Jähner heeft een prachtig beeld geschetst van die ruige tijd. Hij richt zich op de ervaringen van de Duitsers, niet op de grote politiek van de bezettingsmachten of de politieke partijen. Hij schrijft over woningen, de voedselvoorzieningen, de ruilhandel en de wilde feesten. De prominente rol van vrouwen – veel mannen waren immers gesneuveld, gewond of krijgsgevangen gemaakt – komt uitvoerig aan bod. Nu moesten de vrouwen de maatschappij draaiend houden, met als visueel uithangbord de bijna mythologische Trümmerfrauen, die letterlijk het puin ruimden. Tot een blijvende verandering van de verhoudingen tussen de geslachten leidde dat echter niet. De tijd tussen 1945 en 1955 kende veel ontberingen en armoede, maar ook veel vrijheid. Er werd een uitlaatklep gevonden voor de onderdrukking en angsten van de tijd daarvoor, van de nazi-staat en de oorlog. Huwelijkse hygiëne Bijzonder is het verhaal van…

In dit ambitieuze werk past de academische omnivoor Diamond Jared inzichten uit de psychologie toe op nationale crises in het verleden, heden en toekomst. Hij identificeert in Omwenteling twaalf factoren die bepalen of een land succesvol met een crisis omgaat. Dan gaat het bijvoorbeeld om de erkenning van de crisis, de acceptatie van de eigen verantwoordelijkheid daar iets aan te doen, de steun van andere landen en het afbakenen van de problemen. Net als personen kunnen landen beter of slechter uit een crisis komen. Zijn ‘blauwdruk van twaalf factoren’ past hij vervolgens toe op Finland, Chili, Indonesië, Duitsland, Japan en Australië. Die landen koos hij omdat hij er zelf een band mee heeft. Veelvuldig maakt hij gebruik van zijn contacten in die landen, bijvoorbeeld als hij de meningen van zijn Chileense vrienden over dictator Pinochet weergeeft. Die selectie en het gebruik van deze bronnen geeft het boek een persoonlijk tintje, maar het heeft ook iets willekeurigs. Ieder van die landen is een voorbeeld van een of meer van de psychologische factoren die hij eerder heeft aangewezen. Zo was Finland realistisch als het ging om de verhouding met de Sovjet-Unie, kwam Duitsland na de Tweede Wereldoorlog in het reine met zijn…

Het tij keren, het boekje van Joke Hermsen over Rosa Luxemburg en Hannah Arendt is een hit. Het staat al weken in de bestsellerslijsten. Maar er iets iets vreemds mee aan de hand. Want de Rosa Luxemburg die uit het werk van Hermsen naar voren komt als een vreedzame, liberale en progressieve denker is niet de Rosa Luxemburg van de vorige eeuw die opriep tot revolutie en gewapende strijd. Voor wie niet met haar bekend is: Rosa Luxemburg was een van de kopstukken van de socialistische beweging uit het begin van de twintigste eeuw. Van oorsprong was ze Pools, maar ze was vooral actief in Duitsland. Ze schreef boeken als aanvulling en kritiek op de werken van Karl Marx, onder andere over de expansie van het kapitalisme over de wereld.   Ze bewoog zich aan de linkerkant van de Sozialdemokratische Partei Deutschlands (SPD). Een echte scheiding met de meerderheid van de partij kwam bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, toen Luxemburg zich verzette tegen het steunen van de oorlog door de parlementaire fractie van de SPD. Ze bracht bijna de hele oorlog achter tralies door. “Wie was deze Rosa Luxemburg, die de geschiedenis als ‘Rode Rosa’ is ingegaan en…

Het einde van een democratie komt tegenwoordig meestal niet meer door een staatsgreep, met militairen en tanks op de straat. De democratie wordt om zeep geholpen door democratisch gekozen leiders, die stap voor stap hun regering ombouwen naar een autocratie. Kijk maar naar Hongarije, Turkije, Venezuela. Dat kan ook gebeuren in de Verenigde Staten onder Donald Trump, zo stellen Steven Levitsky en Daniel Ziblatt in How Democracies die. Maar de zaak is nog niet verloren. Schema Dit is een van de vele boeken over de bedreigde democratie die de laatste tijd zijn verschenen. De schrijvers van dit boek gebruiken vooral veel voorbeelden uit de geschiedenis van Duitsland, Italië, Venezuela, Peru en andere landen om hun verhaal te ondersteunen. Ze hanteren daarnaast een overzichtelijk, maar misschien wat beperkt schema om te kunnen duiden wat een autoritair regime is. Dan gaat het om het niet respecteren van democratische normen, het ontkennen van de legitimiteit van politieke tegenstanders, het aanmoedigen of gebruiken van geweld en de bereidheid om rechten en vrijheden van tegenstanders in te perken. Niet verrassend is dat de auteurs vinden dat Trump aan alle voorwaarden wel min of meer heeft voldaan. Iets verrassender is dat ze concluderen dat Trump in…

Eens in de zoveel tijd hebben Duitsers behoefte aan een boek dat de ondergang aankondigt. Na de Eerste Wereldoorlog was er De ondergang van het avondland van Oswald Spengler. Een paar jaar geleden schreef Thilo Sarrazin dat Duitsland zichzelf afschaft. En nu is er Finis Germania, een kort, merkwaardig en controversieel boek over het einde van Duitsland. Dit  boekje van honderd pagina’s bevat geen lopend betoog. Het is een verzameling korte teksten over Duitsland, de  Jodenvervolging en andere zaken van historicus Rolf Peter Sieferle. Finis Germania werd postuum uitgebracht. Sieferle stapte in 2016 door middel van een Freitod uit het leven. Sieferle is ervan overtuigd dat Duitsland verdwijnt, door migratie en door de Duitse omgang met het verleden. Er komt een zwartgallig, om niet te zeggen cynisch beeld in dit boek naar voren . Dat sluit aan op ondergangsgedachten die ook in Nederland leven. De schrijver is bijvoorbeeld een scherp criticus van de multiculturele samenleving. Daarin moet de  inheemse bevolking zijn identiteit opgeven, is zijn stelling. Er is geen gemeenschappelijk idee meer en daarom zal Duitsland als ‘wereldhistorisch volk’ geen rol meer spelen. Dat terwijl juist nu vele waarnemers het land een leidende rol toekennen. Bestseller In Duitsland heeft Finis…

Eind 2014 gaan Duitsers in Dresden de straat op onder de noemer Patriottische Europeanen tegen de Islamisering van het Avondland (Pegida). Toenemende aantallen asielzoekers, onder andere door de oorlog in Syrië, en aanslagen in Europa zorgen voor verontrusting bij een groep burgers, die zich niet gehoord voelt en dus de straat op gaat met leuzen als ‘Wij zijn het volk’. De uit Amsterdam afkomstige en deels in Dresden wonende filosoof en filmer Jurriën Rood observeert de protesten van en tegen Pegida en het debat eromheen. In dit boek staan verslagen van die observaties, afgewisseld met zijn beschouwingen over waarden, opvattingen en het debat over migratie en islam in Nederland en Duitsland. Alsof dat niet genoeg is, presenteert hij ook zijn eigen oplossingen voor een paar lastige problemen. Rood stelt zichzelf en de lezer voortdurend vragen. Zo werpt hij de kwestie op of het zin heeft om naar de Pegida-demonstranten te luisteren. Of kunnen ze als xenofoob worden afgeschilderd en daarna worden genegeerd, zoals in Duitsland vaak gebeurt. Hij wil luisteren, maar daarbij is wel een ontwikkeling waar te nemen. Aanvankelijk probeert Rood met een open oor de klachten van Pegida aan te horen, in tegenstelling tot wat volgens hem in…

Op een grote conferentie die begin april 2016 in Amsterdam werd gehouden, was een van de sprekers de Chinese denker Zhang Weiwei. Zonder schroom toonde hij, ondersteund door plaatjes en grafieken, de kracht van het Chinese model. De manier waarop China de afgelopen dertig jaar economie en politiek had ingericht, dat was niet te overtreffen. Kijk maar naar de infrastructuur, de groei van de middenklasse and so on and so on.  Hoe China de maatschappij heeft ingericht, zou een voorbeeld zijn voor andere landen. Voor twijfel was bij hem geen plaats, problemen en complicaties die China ontmoet kregen amper plaats in zijn betoog en tegenwerpingen werden zo nodig met jij-bakken beantwoord. Dit is het China van het zelfvertrouwen, dat de westerlingen op eigen grondgebied de les komt lezen. Denkers Weiwei is een van de denkers die in het boek van filosoof/politicoloog Haroon Sheikh, De opkomst van het Oosten, aan het woord komt. Sheikh, verbonden aan de VU in Amsterdam, typeert hem als een interessante denker, een exporteur van Chinese waarden en ideeën. Maar hij bekritiseert hem ook, omdat hij China te veel op een voetstuk plaatst. Dat is opvallend omdat Sheikh zelf ook een zeer rooskleurig beeld schetst van de opkomst van…