Het einde van een democratie komt tegenwoordig meestal niet meer door een staatsgreep, met militairen en tanks op de straat. De democratie wordt om zeep geholpen door democratisch gekozen leiders, die stap voor stap hun regering ombouwen naar een autocratie. Kijk maar naar Hongarije, Turkije, Venezuela. Dat kan ook gebeuren in de Verenigde Staten onder Donald Trump, zo stellen Steven Levitsky en Daniel Ziblatt in How Democracies die. Maar de zaak is nog niet verloren.

Schema

Dit is een van de vele boeken over de bedreigde democratie die de laatste tijd zijn verschenen. De schrijvers van dit boek gebruiken vooral veel voorbeelden uit de geschiedenis van Duitsland, Italië, Venezuela, Peru en andere landen om hun verhaal te ondersteunen. Ze hanteren daarnaast een overzichtelijk, maar misschien wat beperkt schema om te kunnen duiden wat een autoritair regime is. Dan gaat het om het niet respecteren van democratische normen, het ontkennen van de legitimiteit van politieke tegenstanders, het aanmoedigen of gebruiken van geweld en de bereidheid om rechten en vrijheden van tegenstanders in te perken.

Niet verrassend is dat de auteurs vinden dat Trump aan alle voorwaarden wel min of meer heeft voldaan. Iets verrassender is dat ze concluderen dat Trump in het eerste jaar van zijn presidentschap vooral autoritaire uitspraken heeft gedaan, maar niet veel heeft gedaan. Ook constateren dat ze het aantal democratieën niet afneemt, ook al is de populaire waarneming anders. Maar was niet is, kan nog komen. Trump heeft onlangs gegrepen naar het middel van de noodtoestand, om het Congres te passeren.

Drie punten verdienen de bijzondere aandacht, met drie belangrijke lessen.

Geduldig papier

De grondleggers van de Verenigde Staten hielden al rekening met de mogelijkheid dat een president zich tot dictator zou ontpoppen. Vandaar de checks and balances in de Grondwet, de verschillende instellingen zoals de Senaat en het Supreme Court. Maar, zo waarschuwen de schrijvers, instellingen en regels zijn niet genoeg. De Grondwet is niet heilig en de VS is niet uniek. Het gaat erom hoe mensen met die wetten omgaan.

Karl Popper schreef al dat de instellingen van een democratie ‘well designed’ en ‘well manned’ moesten zijn. Het papier van grondwetten en verdragen is geduldig, maar de uiteindelijke resultaten tellen. (Zie ook het boekje van Tjeenk Willink.)

Segregatie

De tweede is de uitruil tussen democratie en segregatie. Nadat de VS de Burgeroorlog hadden uitgevochten, kon de ‘democratie’ alleen overeind gehouden door de zwarte bevolking in het Zuiden effectief uit te sluiten van hun burgerrechten, inclusief het stemrecht. De Zuidelijke staten mochten, in strijd met de wet, handelen. Zo werd de vrede gekocht ten koste van de zwakste groep. De Democraten konden zich daarna in het Zuiden handhaven. Dat duurde tot de jaren zestig van de twintigste eeuw.

Geleidelijk liepen daarna de witte zuiderlingen over naar de Republikeinse partij, terwijl de Afro-Amerikanen in meerderheid voor de Democraten kozen. Die verandering leidde vervolgens tot ideologische verharding en polarisatie, waarin de Republikeinen het voortouw hadden. Twee brede partijen met vleugels maakten plaats voor twee veel meer ideologische partijen, die minder bereid waren tot compromis. Het ‘bipartisanship’, de samenwerking tussen de partijen, sneuvelde.

Waar in Nederland er partijen op de flanken opkwamen, bewogen in de VS de grote partijen zich naar de flanken. Dat is een les voor iedereen die denkt dat een districtenstelsel de polarisatie kan tegengaan. (Hetzelfde gebeurde, min of meer, in het Verenigd Koninkrijk, waar de Conservatieven in de greep kwamen van de radicale eurosceptici en ook Labour radicaliseerde).

Identiteitspolitiek

Aan het eind van hun boek doen de auteurs allerlei aanbevelingen, met als streven om die kloven in de politiek en samenleving te dichten en om de autocratische neigingen van Trump te weerstaan. Die acties moeten de boel niet verder opstoken, zo raden ze aan.

Een vaak gedaan voorstel (bijvoorbeeld door Fukuyama en in de Nederlandse context door Ewald Engelen) wijzen ze duidelijk af. Het heeft volgens hen geen zin dat de Democraten zich gaan richten op de witte werkende klasse. Mogelijk leidt dat tot meer stemmen voor de Democraten uit die groepen, en het kan zelfs de polarisatie laten afnemen. Denk maar aan de controverse over ‘De Muur’. Maar ze vinden het een verschrikkelijk idee, een herhaling van de eerdere fouten van Amerika. Het is juist de uitdaging om een multi-etnische democratie op te bouwen. Een alternatief is volgens hen om sociaaleconomische problemen als ongelijkheid te bestrijden zonder de etnische kaart te trekken.

Nuttig

Dit boek is erg op de VS gericht en maakt daardoor de titel niet helemaal waar. Maar de ontwikkeling van de democratie in de VS is cruciaal. En alleen al dankzij de drie punten die ik hierboven heb genoemd vond ik dit een nuttig boek.