Boekenstrijd

Pieter Omtzigt, Kamerlid voor het CDA, studeerde economie in Exeter en promoveerde op econometrisch modellen in Italië en Denemarken. In 2002 solliciteerde hij bij het CDA. Omtzigt pakte onder andere corruptie in de Raad van Europa aan. Europa en de Europese Unie zijn belangrijke thema’s in dit boek. Hij behandelt concrete voorbeelden hoe landen omgaan met het vetorecht in de Unie en wat voor effect dat heeft op de democratie. Omtzigt spreekt zijn zorgen uit over de staat van het democratisch bestuur. Hij stelt: ‘Niet alleen loopt het aantal landen in de wereld met een min of meer democratisch bestuur terug, en ook is er sprake van een agressieve concurrentie van staten met een autoritaire staatsvorm – Rusland en China voorop.’ Omtzigt haalt de verzetsrede van hoogleraar rechtsgeleerdheid Rudolph Cleveringa (1894-1980) aan. Joodse collega’s van Cleveringa werden in 1940 uit hun ambt ontheven door de bezetter. Anderen werd gevraagd om dat werk over te nemen. Cleveringa heeft dat geweigerd met zijn beroemd geworden verzetsrede over de onrechtmatigheid en onrechtvaardigheid van het ontslag van zijn collega. Na de oorlog heeft Cleveringa een rol gespeeld bij de inrichting van de samenwerking in Europa om vrede, de rechtstaat en democratie op het continent…

Democratie, zo weet iedereen, komt uit het oude Griekenland. In de duistere tijden van Romeinse keizers en de middeleeuwen waren er alleen despotische heersers. Pas door de Franse revolutie kregen burgers weer wat te zeggen. Dat is een zeer korte standaardgeschiedenis van de democratie. Maar die is niet alleen kort, maar ook fout, zo laat emeritus hoogleraar Wim Blockmans in zijn uitvoerige studie Medezeggenschap overtuigend zien. Ook in de middeleeuwen waren er allerlei vormen van politieke participatie van burgers. Het idee dat een monarch als een van god gegeven heerser het voor het zeggen moest hebben, was vaak omstreden. Dat kwam regelmatig door het gedrag van die monarchen en de nogal willekeurige selectieprocedure van een opvolger. De onbekwaamheid van zieke of zwakke vorsten en erfkwesties deden de twijfel rijzen over hun machtige rol. En de ‘heerlijke’ heersers waren niet lang niet altijd een zegen voor het land. In allerlei landen ontstonden tussen 1100 en 1350 statenvergaderingen, Rijksdagen, Sjem, Cortes, parlementen of hoe de bijeenkomsten ook mogen heten. Ze werden vaak bijeengeroepen in tijden van crisis en transformatie. Dan wisten de afgevaardigden van burgers en zelfs boeren soms hun stempel op het bestuur te drukken. Maar bijna even vaak werden hervormingen…

De democratie staat onder druk. Althans, een deel van de bevolking is ontevreden met de huidige vorm van democratie. Dat is het uitgangspunt van De black box democratie van Dilara Bilgiç. Ze stelt een grondige verbouwing voor van de staatsinrichting van Nederland. En dat in een boekje van ruim 100 pagina’s. Wat is precies het probleem van de democratie? Bilgiç begint met de uitspraak van Geert Wilders over het ‘nepparlement’. Het parlement houdt er andere meningen op na dan het gros van de bevolking. In ieder geval een deel van de bevolking is ontevreden, stelt Bilgiç. In haar speurtocht naar de oorzaken gaat ze te rade bij allerlei filosofen en denkers, van Plato tot David van Reybrouck. Ze gaat in op wat ‘waarheid’ is. Is dat wat overeenkomt met de werkelijkheid? Of is de waarheid dat wat nuttig is voor een bepaald doel? Ze verwijst naar Donald Trump, die ziet wat hij wil zien. De ambitie van de auteur is om deze beide visies te verenigen. Dat kun je ambitieus noemen. Koningin Wilhelmina Verkiezingen zijn voor haar niet de oplossing, eerder een onderdeel van het probleem. Ze vertrouwt liever op lotingen, zoals David van Reybrouck ook betoogde in zijn pamflet…

Daan Roovers is de nieuwe Denker des Vaderlands. Of had dat Ouder des Vaderlands moeten zijn? In ieder geval zijn haar kinderen en haar ouderschap prominent aanwezig in het boekje Wij zijn de politiek, waarmee ze zichzelf voorstelt. En, misschien onvermijdelijk, komen ze ook veel voor in Mensen maken, haar essay over opvoeden. Door het werk van Daan Roovers leer je haar kinderen aardig kennen. Ze gebruikt voorvallen met haar twee zonen als middel om filosofie herkenbaar en tastbaar te maken. Bijvoorbeeld over de vrijheid van meningsuiting. Je mag van Spinoza toch alles zeggen , vraagt haar zesjarige (!) zoon Daniël. Roovers antwoordt, ietwat argwanend, ja. “Dan zeg ik: kut,” was het antwoord. “Dat is mijn vrijheid van meningsuiting.” Waarop Roovers moet uitleggen dat dit volgens haar geen mening is. Ambassadeur van de filosofie Roovers, oud-hoofdredacteur van Filosofie Magazine, is als Denker des Vaderlands ook ambassadeur van de filosofie. Ze volgt daarmee René ten Bos op. Zelf was ze betrokken bij het aanwijzen van Hans Achterhuis als eerste Denker des Vaderlands. En ze was bevriend met René Gudde, die ook Denker des Vaderlands was. Roovers voornaamste actiepunt is het bevorderen van publiek denken, het nadenken over wat van publiek belang…

‘Breek het partijkartel!’ is de strijdvaardige titel van dit boekje van Thierry Baudet. Daarin houdt hij zijn pleidooi voor referenda, als redmiddel voor een democratie in crisis. Of is het eigenlijk een opmaat voor iets anders? Voor je daar als lezer aan toekomt, is er het voorwoord van Paul Cliteur. Cliteur, promotor van Baudet, prijst zijn voormalige leerling uitbundig. Die heeft blootgelegd hoe de elite leidt aan oikofobie, de angst voor het eigene, in dit geval het eigen volk. Cliteur (later onder andere samensteller van een boek over cultuurmarxisme) gaat vol op het orgel in die paar pagina’s die hem gegeven zijn. “De fundamenten van onze beschaving worden bedreigd,”schrijft hij. “Tienduizenden moslims komen elk jaar onze grenzen over; via gezinshereniging en hoge geboortecijfers vermenigvuldigen zij hun aantal; hoeveel van hen delen (..) gewelddadige en antiwesterse ideeën?” Politici kijken de andere kant uit en zwijgen over de misstanden, aldus Cliteur. Om dan met een crescendo te eindigen. “We zijn getuige van een wereldhistorische omwenteling.” En dan komt de ommekeer: Baudet biedt de ‘even briljante als simpele oplossing voor het eliteprobleem’: namelijk het referendum. Zo worden de verwachtingen voor de rest van het boekje en voor het referendum wel heel erg hoog….

Het einde van een democratie komt tegenwoordig meestal niet meer door een staatsgreep, met militairen en tanks op de straat. De democratie wordt om zeep geholpen door democratisch gekozen leiders, die stap voor stap hun regering ombouwen naar een autocratie. Kijk maar naar Hongarije, Turkije, Venezuela. Dat kan ook gebeuren in de Verenigde Staten onder Donald Trump, zo stellen Steven Levitsky en Daniel Ziblatt in How Democracies die. Maar de zaak is nog niet verloren. Schema Dit is een van de vele boeken over de bedreigde democratie die de laatste tijd zijn verschenen. De schrijvers van dit boek gebruiken vooral veel voorbeelden uit de geschiedenis van Duitsland, Italië, Venezuela, Peru en andere landen om hun verhaal te ondersteunen. Ze hanteren daarnaast een overzichtelijk, maar misschien wat beperkt schema om te kunnen duiden wat een autoritair regime is. Dan gaat het om het niet respecteren van democratische normen, het ontkennen van de legitimiteit van politieke tegenstanders, het aanmoedigen of gebruiken van geweld en de bereidheid om rechten en vrijheden van tegenstanders in te perken. Niet verrassend is dat de auteurs vinden dat Trump aan alle voorwaarden wel min of meer heeft voldaan. Iets verrassender is dat ze concluderen dat Trump in…

De westerse liberale democratie is veel dichter bij zijn ondergang dan we willen geloven. En de grootste bedreiging komt van binnenuit. Dat is de belangrijkste boodschap van Financal Times-journalist Edward Luce in dit essay. Toen in 1989 de Muur viel, reisde Edward Luce als student razendsnel uit Oxford naar Berlijn om er bij te zijn. Hij nam een brokje van de aflopende geschiedenis mee. De westerse, liberale democratie had gewonnen en iedereen zou dat nu inzien. Iets meer dan een kwart eeuw later staan de zaken er heel anders voor. Het aantal democratieën neemt af, niet toe. Autoritaire heersers zitten stevig in het zadel. Het economische zwaartepunt verschuift naar het oosten en China is steeds assertiever. Gevaarlijke populisten als Donald Trump komen aan de macht. De crisis van het westen is in zijn ogen een combinatie van economie en psychologie: de middenklasse profiteert niet meer genoeg en raakt daardoor gedesillusioneerd. Populistische leiders wijzen op de democratische tekorten van de liberale democratie en winnen daarmee stemmen. De elites, die jaarlijks bijeenkomen op het World Economic Forum in Davos, zijn niet in staat tot een adequaat weerwoord. Dat geldt ook voor links. Dat heeft het opkomen voor de belangen van (witte) arbeiders…

Hoe kan het dat sommige dictaturen na jaren of zelfs decennia razendsnel verdwijnen? En wat kunnen tegenstanders van de dictatuur eraan doen om zo’n proces in gang te zetten? De Amerikaan Gene Sharp schreef daarover al jaren geleden een kort en inzichtelijk boekje dat door de gebeurtenissen in de Arabische wereld weer actueel is. Zijn werk is een bijna zuiver theoretische analyse van de dictatuur, gekoppeld aan praktische adviezen. Voorbeelden staan er amper in, maar daardoor is het een heel dun boekje gebleven. Sharp gaat ervan uit dat dictaturen niet kunnen bestaan zonder steun en medewerking van grote groepen van de bevolking. Als die steun wordt opgezegd, die medewerking wordt gestaakt, dan stort de dictatuur in.  

Hoe slim is democratie? Is democratie de beste manier om een land te besturen, of alleen maar de minst slechte? Emeritus hoogleraar Herman van Gunsteren houdt in dit boek een gepassioneerd, zij het soms erg abstract betoog ter verdediging van de democratie. En daar trekt hij een paar actuele lessen uit. Van Gunsteren is erop uit te bewijzen dat democratie niet dom is, maar wijs. Dat roept de vraag op wat wijs en wat dom is. Die wordt helaas niet beantwoord.