Hoe kan het dat sommige dictaturen na jaren of zelfs decennia razendsnel verdwijnen? En wat kunnen tegenstanders van de dictatuur eraan doen om zo’n proces in gang te zetten? De Amerikaan Gene Sharp schreef daarover al jaren geleden een kort en inzichtelijk boekje dat door de gebeurtenissen in de Arabische wereld weer actueel is.
Zijn werk is een bijna zuiver theoretische analyse van de dictatuur, gekoppeld aan praktische adviezen. Voorbeelden staan er amper in, maar daardoor is het een heel dun boekje gebleven.
Sharp gaat ervan uit dat dictaturen niet kunnen bestaan zonder steun en medewerking van grote groepen van de bevolking. Als die steun wordt opgezegd, die medewerking wordt gestaakt, dan stort de dictatuur in.
De verandering moet komen door politiek verzet. Niet geweld, een staatsgreep of buitenlandse interventie is de oplossing. Die leiden vaak weer tot nieuwe dictaturen.
Geweldloos politiek verzet kent een reeks verschillende verschijningsvormen, (aan het eind van het boek worden er meer dan tweehonderd opgesomd). Het gebruik van een aantal van deze vormen zal ieder bestuur, ook een dictatuur, grote problemen bezorgen.
Belangrijk zijn de discipline om het verzet geweldloos te houden. Het vaak brute neerslaan van protesten door de dictatuur zal dan als boemerang werken. Het verlies van de angst is een van de sleutelingrediënten om tot een effectieve strijd te komen.
Sharp hamert op de noodzaak van een politieke strategie. Hij ziet het verzet tegen de dictatuur niet als een spontaan om zich heen grijpende veenbrand, maar als een zorgvuldige geregisseerde beweging, waarbij strategen zet voor zet bedenken. Daarin gebruikt hij militaire termen als grand strategy en tactiek.
Dat klinkt allemaal weloverwogen, maar er zit ook een merkwaardige kant aan. Wie de strategen zijn, hoe zij hun besluiten nemen, dat blijft vrij vaag. Sharp gaat blijkbaar uit van het bestaan van een vrij goed georganiseerde oppostiebeweging, die daartoe in staat in. In de Arabische opstanden in Egypte, Tunisiëen elders was daar maar zeer beperkt sprake van. En misschien is dat ook een reden dat de uitkomst van de omwentelingen daar zo ongewis is.
Sharp heeft het hier over een ideaaltype, duidelijk niet over de werkelijkheid. Toch is het de vraag of een overgang ooit op zo’n geordende manier valt teregelen. De gebeurtenissen in het Oostblok zijn daarvan misschien een voorbeeld, maar de unieke omstandigheid was dat de dictatoriale regime’s vooral op steun van buitenaf waren gebaseerd.
Sharp is behoorlijk kritisch over symbolische actie’s die geen daadwerkelijke verandering dichterbij brengen, zoals de protesten op het Tiannanmenplein in 1989 (een van de weinige voorbeelden die hij noemt.)
Heel belangrijk is dat delen van het machtsapparaat van de dictatuur, zoals het leger en politie, de dicatuur niet meer of niet meer helemaal steunen. Deze loyaliteit ondermijnen is essentieel en op zijn minst een deel van de acties moet daarop gericht zijn.
Het laatste punt van Sharp is dat er ook goede plannen moeten zijn voor de tijd na de val van de dictatuur, om er zeker van te zijn dat er een echte democratie tot stond komt.
Of Sharp een van de inspiratiebronnen is geweest voor de opstanden in de Arabische wereld is een beetje een omstreden kwestie. Hij heeft in ieder geval zelf zich er niet voor op de borst geslagen en alle eer aan de demonstranten gelaten.
Dit boek doet door de analyse van de macht denken aan klassiekers als De Prins van Machiavelli. Dat ging om het behoud van de macht door een dictator, dit om het ontworstelen van de macht aan de tiran. En de nadruk op sterkte en zwakte doet denken aan The Art of War van Sun Tzu. Als analysemiddel biedt hetveel aanknopingspunten.
Het boek straalt een sterk optimistische boodschap uit. Dictaturen kunnen verdwijnen, democratieën ontstaan. En hoewel daar misschien enige reden voor is,(het aantal democratieën en deels vrije landen neemt toe), is er geen zekerheid over te geven. Een groot deel van de wereldbevolking leeft in niet-vrije landen en ook met het boek van Sharp in de hand staat het lang niet vast dat daar binnenkort verandering in komt.
Gratis te downloaden in verschillende talen op http://www.aeinstein.org/organizations98ce.html
Gene Sharp, From dictatorship to democracy (1993)
Geen reacties