“Het is geen pretje om vandaag de dag Arabier te zijn.” Dat schreef een Libanese journalist een paar jaar geleden. Niet veel later kwam hij om het leven in een van de golven van geweld die dat land de afgelopen decennia overspoelden. Maar de journalist had niet alleen zijn eigen bestaan op het oog. De Arabieren voelen zich machteloos, gefrustreerd. Ze hebben het idee dat ze niet meer dan pionnen op het internationale schaakbord zijn en hun lot niet in eigen hand hebben.
Dat is ook het thema van De Arabieren, het boeiende en levendige overzichtswerk van Eugene Rogan. De moderne geschiedenis van de Arabieren is de geschiedenis van hun overheersing door vreemde mogendheden. En Rogan, die opgroeide in Beirut en Caïro, wil de westerse lezer die geschiedenis door Arabische ogen laten bezien.
Rogan trekt een lijn van de overwinning van de Ottomanen op de Arabieren in 1516 tot de Amerikaanse inval in Irak in 2003. De Arabieren moesten al die eeuwen leven naar regels die door anderen waren opgelegd. Vanaf Napoleon kwamen die buitenlanders vaak met de mededeling dat ze de Arabieren kwamen bevrijden. Maar wie zit er op zo’n opgedrongen bevrijding te wachten?
Verzet was er volop. De Ottomanen kregen in de loop van de tijd met de opkomst van lokale leiders te maken en had steeds meer moeite een zekere grip op de Arabieren te houden. Maar het waren de Europeanen die na de instorting van het Ottomaanse Rijk in de Eerste Wereldoorlog de dominante krachten werden. Het Midden-Oosten werd opgedeeld. Sommige gebieden (Palestina) werden aan wel drie verschillende partijen beloofd. De schepping van een joodse staat in een niet leeg gebied zo’n dertig jaar later was niet minder dan een catastrofe, aldus Rogan. Tot in de jaren vijftig intervenieerden de Britten en Fransen. Daarna werd de Arabische wereld een van de belangrijkste strijdtonelen in de Koude Oorlog. Het Arabische nationalisme leek een bindende kracht te kunnen worden, maar faalde.
De nadruk die Rogan legt op de buitenlandse inmenging biedt verhelderende inzichten, en kan veel van de gebeurtenissen in de Arabische wereld verklaren. Uit machteloosheid, vernedering en woede komt niet veel goeds voor.
Maar het is ook een eenzijdige visie. Het is toch niet zo dat de Arabische landen hun achterstand en vaak gewelddadige politieke cultuur alleen maar kunnen wijten aan de buitenlandse machten? Sinds hun onafhankelijkheid, die ongetwijfeld zijn beperkingen had, heeft er in Algerije een bloedige burgeroorlog gewoed, voerde Saddam Hussein oorlog met Iran en Koeweit, slachtte de Syrische heerser in de stad Hama tienduizenden mensen af, om maar wat te noemen. Is dat allemaal volgens de regels van buitenlandse mogendheden gebeurd? Rogan kan wel met succes aanvoeren dat eerdere Europese overheersers dezelfde methoden gebruikten om opstanden de kop in te drukken.
Merkwaardig is dat Rogan helemaal niet beschrijft wie de Arabieren zijn. Wat de Arabische identiteit is, en wie die bepaalt moet de lezer zelf uitzoeken, maar die krijgt daarvoor maar weinig aanwijzingen. Er wordt een eenheid veronderstelt die er vaak helemaal niet is. Zo blijkt opeens dat de Egyptenaren zichzelf niet als Arabieren beschouwden toen in de jaren vijftig de Verenigde Arabische Republiek (van Egypte en Syrië) werd opgericht. Op het moment dat de buurlanden van het zich piepjonge Israël hun strijd beginnen doen ze dat niet als Arabieren, maar ieder met een eigen nationale agenda. De verdeeldheid van de Arabieren is een thema dat vaak terugkomt, maar dat explicieter benoemd had kunnen worden.
Een andere lange lijn is de rol van de islam. De moskee staat vaak centraal in het verzet tegen binnen- en buitenlandse heersers. In vergelijking met 1981 is de invloed van de islam op het openbare leven veel groter geworden. De striktere interpretatie van de islam was het toevluchtsoord voor hen die de snelle ontwikkelingen niet accepteerden.
Het lukten de moderne islamisten echter niet om een Arabische staat te veroveren. Dat werd een lange termijn project. Op straat is hun succes wel zichtbaar.
Dat heeft zeker zijn invloed op vrouwen. In 1899 publiceerde de islamitische hervormer Qasim Amin het boek The Liberation of Women. Zijn analyse was dat door de zwakke positie van de vrouw de hele Arabische wereld werd verzwakt. “De ondergeschikte positie van de islamitische vrouw is het grootste obstakel dat een heilzame vooruitgang in de weg staat,” zo wordt hij geciteerd. De opmerking heeft meer dan een eeuw later weinig aan kracht ingeboet.
Rogan gebruikt veel dagboeken en memoires van bekende en onbekende figuren. Daarmee weet hij van zijn boek een mooie mix te maken van de ‘grote geschiedenis’ en persoonlijke verhalen. Zoals over de optocht van prostituees in het Damascus van 1748 of de vormende ervaringen van de fundamentalist Sayd Qutb in Amerika.
Rogan eindigt zijn boek, dat vol bloedvergieten, verdeeldheid, fanatisme en gemiste kansen zit, op een min of meer positieve toon. De ‘oorlog tegen terreur’ komt tot een einde. Intellectuelen hebben de problemen van de Arabische wereld geanalyseerd en sommige staten zijn daarmee aan de slag gegaan. Er is hier en daar meer ontwikkeling en vrijheid. We helpen het hem hopen.
Eugene Rogan, De Arabieren (2010)
Een iets andere versie van deze bespreking verscheen 12 mei 2010 in Het Parool.
Geen reacties