Decennialang ging Nederland uit van de gerede mogelijkheid dat de ‘Russen’ zouden komen. We kunnen het ons nu amper nog voor stellen, maar de angst was tijdens de Koude Oorlog reëel. Wat zou er dan in eigen land gebeuren?
De voorbereidingen op een aanval waren, althans op papier, heel gedetailleerd. Schuilkelders, evacuatieplannen, voedselvoorraden, noodtoestanden en censuurdiensten, aan tal van zaken werd gedacht. Er was zelfs een commissie-Stapelbedden voor Buitengewone Omstandigheden en er werd berekend hoeveel vrachtwagens nodig waren om tweehonderdvijftigduizend doden te begraven.
Maar hoe realistisch was het? Kon voorbereiden op een atoomaanval wel realistisch zijn?

HP/De Tijd-redacteur Mark Traa heeft een hoop zaken rond de civiele verdediging van Nederland boven water gekregen. Soms met geluk, zoals de tekeningen van de schuilkelder van Huis ten Bosch die geheim hadden moeten blijven. Andere zaken, zoals de Wenken voor de bescherming van uw gezin en uzelf van de Bescherming Burgerbevolking waren juist gericht op de bevolking. Ze werden toen al flink op de hak genomen.

Grotendeels achter de schermen dachten ambtenaren allerlei plannen uit. Natuurlijk kon hulpverlening en evacuatie nooit worden uitgevoerd op de plek waar ‘de bom’ viel, maar een aantal kilometers verderop zou het misschien wel zin hebben. Soms werden daar overdreven optimistische uitspraken over gedaan. Volgens minister-president Beel zou het aantal slachtoffers kunnen worden teruggebracht ‘tot slechts enkele procenten van de massale verliezen die we zouden lijden, indien wij niets deden.’
Er werden allerlei plannen ontwikkeld om de regering en het koningshuis te evacueren in het geval van oorlog. In 1947 was dat zelfs een taak voor een groot deel van het leger. De meeste militairen waren toen in Nederlands-Indië. Over de mogelijkheid tot verdediging van Nederland maakte men zich ook later weinig illusies.

Ook van allerlei andere groepen werd de evacuatie voorbereid. In totaal liep het tot in de tienduizenden personen. De plannen worden later versoberd. Basis voor al deze plannen was de Nationale Militaire Onderstelling, de inschatting van de aard en omvang van een Russische aanval. Aanvankelijk werd rekening gehouden met een enkele atoombom, maar in de jaren zestig werd uitgegaan van tientallen. Daar was niet tegenop voor te bereiden, of het nu om schuilkelders of evacuatie ging. Na 1962 werd aan de evacuatieplannen niet veel meer gedaan.
Er werden ook allerlei plannen ontworpen voor schuilkelders voor de elite. Er lagen jarenlang ‘vluchtschepen’ gereed in verschillende havens. Zo komen er tal van plannen, suggesties en voorstellen voorbij uit een vrij lange periode, waardoor het nogal opsommerig wordt.

Traa doet niet veel moeite zich in te leven in degenen die dit allemaal bedachten. Hij vindt het eigenlijk allemaal absurd. Maar voor een historisch boek is dat niet zo'n vruchtbaar uitgangspunt. Wat waren in die tijd de verwachtingen van oorlog, en van de rol van de overheid? Daar komen we niet achter.
Wel maakt hij levendige voorstellingen van hoe het allemaal mis zou zijn gegaan, als bijvoorbeeld mensen zich bij de schuilkelder verdringen. Tja, als er geen schuilkelder is, hoeven mensen ook niet te dringen.
De plannen waren volstrekt ontoereikend en onrealistisch, schrijft Traa. Er was ook nooit voldoende geld voor de civiele verdediging. Schuilkelders werden niet goed in stand gehouden. Er zijn bijvoorbeeld geen voedselvoorraden of telefoonverbindingen aangelegd.

De plannen waren er meer voor het moreel dan voor daadwerkelijke veiligheid. Uiteraard, want het wezen van nucleaire oorlogvoering is dat er geen bescherming tegen mogelijk is. Mocht men echt denken dat die bescherming wel te bieden is, dan wordt het pas echt gevaarlijk.
Volgens Traa verdienden de plannenmakers weinig vertrouwen. Het was interessant geweest als hij wat verder had gekeken, bijvoorbeeld naar plannen in andere landen ten tijde van de Koude Oorlog. Hoe dacht men daar over de beveiliging van de eigen bevolking in tijden van oorlog?

De overheid heeft als taak burgers te beschermen. Dat is wat van de overheid verwacht wordt. Maar wat te doen als er gevaren dreigen waartegen geen bescherming mogelijk is, of maar in beperkte mate? Ook nu worden allerlei plannen ontwikkeld in verband met de mogelijkheid van terroristische aanslagen en grote rampen, en wordt ‘vitale infrastructuur’ in kaart gebracht. Op de radio zijn spotjes te horen met de vraag of men al een noodpakket in huis heeft.
Traa lijkt ook dat allemaal nogal onzinnig te vinden en neemt bijvoorbeeld het noodpakket op de hak. Maar is die nogal schampere houding niet wat te gemakkelijk? Wat is het alternatief? Kijk naar de ramp in New Orleans, toen hulpdiensten volstrekt tekort schoten. Een beetje voorbereiding is zo gek nog niet.

Waardering:

Mark Traa, De Russen komen. Nederland in de Koude Oorlog.