Het kapitalisme ligt onder het vergrootglas. Is het economisch stelsel wel houdbaar in een tijd van klimaatverandering en ongelijkheid? In bijna iedere beschouwing komt het kapitalisme wel naar voren als een belangrijk thema.
Dat is ook te zien in een aantal recensies die ik het afgelopen jaar schreef voor NRC. Moet en kan het kapitalisme worden afgeschaft of worden hervormd? En hoe dan? Hier zet ik die recensies overzichtelijk bij elkaar, als een leesgids voor het moderne kapitalisme.
Het ontstaan en groei
Om te beginnen de geschiedenis van het kapitalisme van voedselactivist Raj Patel en wereldhistoricus Jason Moore. Het is een kritisch boek, waarin vooral de nadelige kanten en effecten van het kapitalisme aan bod komen. “Het kapitalisme werkt, in de ogen van Patel en Moore, als een gigantische machine, die draait op (..) goedkope zaken(..). Voor goedkope arbeid is goedkoop voedsel nodig, dat kan bijvoorbeeld komen van suikerplantages. Of tegenwoordig van de platgebrande bossen in de Amazone, waar de soja wordt verbouwd voor de dieren die als kiloknallers eindigen in westerse supermarkten. De goedkope arbeid leunt op de vaak niet-betaalde zorg die vooral vrouwen leveren. En dat alles wordt aangevuurd door goedkope brandstof. Door die verwevenheid als uitgangspunt te nemen, biedt dit boek een waardevol en uitdagend inzicht.” Lees hier meer.
Waardering: Raj Patel en Jason Moore: Een geschiedenis van de wereld in 7 goedkope zaken ****
Het einde van het kapitalisme?
Van het begin naar het einde: kan het niet eens afgelopen zijn met het kapitalisme? Over die vraag boog politicoloog Francesco Boldizzoni zich in zijn boek Foretelling the end of capitalism. Hij gaat in op de vele voorspellingen van een spoedig einde van het kapitalisme. Zijn boek is een rijke ideeëngeschiedenis, van John Stuart Mill tot moderne wetenschappelijke werken. Zijn conclusie is dat het kapitalisme nog wel even blijft, in het Westen althans. Belangrijk is zijn definitie. Ik vatte dat zo samen: ‘Kapitalisme is een economische orde, die uiteraard gericht is op winst maken, én een culturele. Die culturele orde bestaat uit hiërarchie én individualisme. Door de hiërarchie is ongelijkheid een fundament van die cultuur, het individualisme leidt tot een maatschappij waarin mensen primair op hun eigen behoeften gericht zijn.’ Lees hier meer.
Waardering: Francesco Boldizzoni: Foretelling the end of capitalism *****
Hervorming
Dat er iets met het kapitalisme gaande is, is wel duidelijk. Ook ondernemers en onderzoekers die soms dicht bij ondernemers vragen zich af of er niet iets moet veranderen. Een aantal boeken over dit onderwerp kwam aan bod in een verzamelrecensie, onder de noemer Nieuw kapitalisme. Het is een kapitalisme waarin niet alleen de aandeelhouder centraal staat, maar ook andere belanghebbenden. De schrijvers van dergelijke boeken ‘zijn ervan overtuigd dat winst maken en goede doelen nastreven prima samen kunnen gaan – nee, dat die móéten samengaan, om het kapitalisme en ‘de planeet’ te redden.’ Maar niet alle boeken zijn zo overtuigend. De grote vraag is of bedrijven zelf hun koers gaan wijzigen of dat andere (lees: de overheid, de rechtbanken, de publieke opinie) hen daartoe moeten dwingen. Lees hier meer.
Waardering:
Ronald Cohen: Impact. Reshaping capitalism. **
Rebecca Henderson: Een nieuw kapitalisme voor een wereld in verwarring. ***
Michael O’Leary en Warren Vladmanis: Accountable. How we can save capitalism ***
Willem Schramade: Duurzaam kapitalisme. Een andere kijk op waarde. ****
Vlieg naar de maan
Stereconoom Mariana Mazzucato is misschien wel de bekendste vertegenwoordiger van de opvatting dat het kapitalisme moet veranderen. Daarvoor zijn volgens haar ambitieuze projecten nodig: moonshots, net zoals het maanproject van de Amerikaanse regering in de jaren zestig. ‘Haar overkoepelende idee: met missies kan de crisis van het kapitalisme overwonnen worden. Mazzucato propageert een aantal aantrekkelijke ideeën. Toch begreep ik na het lezen van dit boek de bewondering voor haar niet zo. Het idee van de moonshot leek me te sterk versimpelend en haar boek was voor een groot deel afwisseling van peptalk en dor proza. Lees hier meer.
Waardering: Mariana Mazzucato: Moonshot. Grootste missies voor de hervorming van het kapitalisme ***
Een alternatief
Politiek econoom Maja Göpel is in Duitsland ook een soort superster. In het korte boekje De wereld nieuw denken geeft ze een krachtige analyse van het kapitalisme en van het op groei gerichte systeem. Ze gaat (kort) in op de grondslagen van dit fundament, waarbij verwrongen interpretaties van het werk van Charles Darwin en Adam Smith veel invloed hadden. Heel origineel is haar werk misschien niet, maar ik vond het een goed kader bieden. Göpel vindt dat de verantwoordelijkheid ligt bij de politiek, bedrijven, consumenten en burgers.
Waardering: Maja Göpel: De wereld nieuw denken ****
Corona en kapitalisme
In de coronacrisis is het kapitalisme nog meer in de schijnwerpers gekomen. Velen houden het kapitalisme min of meer rechtstreeks verantwoordelijk voor de pandemie, zoals de Rotterdamse socioloog Willem Schinkel. Iemand als Fareed Zakaria legt dat verband minder rechtstreeks, maar ziet wel de gebreken van het huidige kapitalisme. Voor de Belgische filosoof Maarten Boudry en journalist Joël de Ceulaer is kapitalisme niet echt een probleem. Is dat niet bijna net zo geruststellend als het idee dat ook de pandemie de fout van het kapitalisme blijkt te zijn?
Geen reacties