Tijdens het WK in 2006 verzekerde een Engelse fan zich tegen de traumatische gevolgen van een spoedig verlies van ‘zijn’ team. Hij zou dan maximaal een miljoen pond uitgekeerd krijgen. Tenminste, dat wilde een bericht van de Press Association, het Engelse ANP, ons doen geloven. Het bericht verscheen vervolgens in allerlei kranten over de hele wereld (In Nederland overigens alleen in een column in de Telegraaf). En dat terwijl het voor iedereen duidelijk was dat het onzin was. Een klein beetje uitzoekwerk maakte duidelijk dat het een pr-stunt van een verzekeringsmaatschappij was.
Maar kranten controleren de berichten van de persbureaus niet. En dat is nog maar een van de redenen dat de kranten vol staan met leugens, verdraaiingen en propaganda. In Flat Earth News geeft Davies een uitgebreide beschrijving en analyse van die ontwikkeling. Daarbij worden vele spijkers op hun kop geslagen, maar Davies draaft ook door.

De media sparen elkaar, schrijft Guardian-journalist Davies aan het begin van zijn boek. Ze onderwerpen hun concurrenten niet aan dezelfde kritische blik als waarmee ze de rest van de wereld volgen. Dat moet maar eens afgelopen zijn, vindt hij. Deze logica volgend is het niet vreemd dat ik als journalist zijn boek ook kritisch bekijk.
Het doel van journalistiek is volgens Davies de waarheid te achterhalen en door te geven. Maar journalisten weten niet wat de waarheid is. Ze doen maar wat en hun verhalen kunnen waar of onwaar zijn. Dat is meer een kwestie van toeval dan van deskundigheid. Uit een onderzoek haalt hij dat in zestig procent van de artikelen er fouten zaten, variërend van verkeerde gespelde namen tot uit hun verband gerukte citaten. Maar niet iedere fout maakt een artikel helemaal waardeloos en zonder waarheid. Ook het boek van Davies bevat fouten. Zo beschuldigt hij het Witte Huis van het verdraaien van de geschiedenis door een speech van president Bush waarin hij het einde van ‘major combat operations’ in Irak aankondigde achteraf te veranderen. Maar dat klopt dus niet.

Idealistisch

Davies hanteert een idealistische definitie van journalistiek en stelt vervolgens dat die maatstaf niet wordt gehaald. Misschien is journalistiek wel het produceren van verhalen voor het medium waar de journalist voor werkt. Die verhalen verschillen nogal, al naar gelang het om de Privé of de economiepagina van NRC Handelsblad gaat.
Davies richt zich in zijn boek overigens vooral op de Britse situatie en dan met name de kwaliteitskranten. Het zou te makkelijk zijn de Britse tabloids aan zo’n kritische blik te onderwerpen. Maar ook de kwaliteitskranten hebben bijgedragen aan allerlei verzonnen verhalen, van de millenniumbug en de ‘affaires’ van president Clinton tot de vermeende massavernietingswapens in Irak.
Wie dat nuchter bekijkt ziet dat we in een ‘psychotische maatschappij’ terecht zijn gekomen, die in haar eigen ‘waanvoorstellingen’ gelooft, aldus Davies. Achteraf is het inderdaad makkelijk te zeggen dat deze verhalen schromelijk overdreven dan wel totaal onjuist waren. Journalisten weten niet wat de waarheid is, maar Davies komt dat nu even vertellen.

Goedkope verhalen

Davies behandelt nauwgezet de productie van het nieuws, van de persbureaus tot de redacties. Een van de problemen is volgens hem dat op allerlei plekken er met minder mensen gewerkt moet worden. De eigenaren van kranten willen niet meer journalisten aannemen, omdat ze winst willen maken. De arbeidsdruk is erg hoog. Journalisten van regionale bladen maken per dag tien artikelen en komen nauwelijks de straat op. De tijdsdruk wordt steeds hoger, mede door het internet, en dat leidt tot ‘churnalism’, misschien te vertalen als ‘scheurnalistiek.’
Journalistieke productie richt zich vooral op goedkope verhalen waar de redactie niet mee in problemen komt, die het ‘gezonde verstand’ van dat moment volgen en brengt wat de lezer wil. De journalistiek gaat mee in morele paniek over allerlei kwesties en volgt de hypes waar iedereen aan meedoet.
Dit zijn ontwikkelingen die ook in Nederlandse media zeker zichtbaar zijn.
Davies geeft er ook een politieke interpretatie aan. Door achter de meest gangbare trends aan te lopen, werkt de journalistiek als een bevestiging van de status quo. De huidige pr werkt slimmer dan de ouderwetse propaganda van de totalitaire staten, want de ‘leugens’ zitten onder het oppervlakte.
Dit lijkt wel erg op de linkse mediakritiek, waarin de ‘burgerlijke’ pers steevast werd verweten de heersende klasse te verdedigen. Die kritiek is voor een deel terecht, de media besteden veel aandacht aan de woorden en daden van de machthebbers, die daarmee in zekere zin in hun positie bevestigd worden.
Het gebrek aan waarheid kan ook een ondermijnde werking hebben. Kritiek van bijvoorbeeld minister Piet Hein Donner op de media legt juist de nadruk op het in zijn ogen bijna subversieve karakter van de pers, deels juist omdat (in zijn ogen) de waarheid niet wordt verteld. Waarom zouden de overheden anders zo een enorm voorlichtings-apparaat tegenover het journaille opstellen? Overheden maar ook andere organisaties zoeken steeds meer wegen om hun verhaal zonder tussenkomst van de media te vertellen. Zelfs criminelen proberen goed in het nieuws te komen, zoals mijn collega Bart Middelburg heeft beschreven in het boek Onderwereld-pr.

Dynamiek

Met zijn wat belegen stelling miskent Davies de dynamiek tussen media en politiek. En ook de rol van de consumenten van het nieuws negeert hij. Slikken ze alles wat hen wordt opgediend voor zoete koek of hebben ze hun eigen strategieën om daar mee om te gaan?
De journalistiek wordt ook bedreigd door die enorme inspanningen van bedrijven en overheden op het gebied van public relations. Zogenaamd onafhankelijke instellingen zijn in dienst van belangenorganisaties. Er worden pseudo-gebeurtenissen georganiseerd om het nieuws te halen. De maatstaven die Davies hier aanlegt zijn ook vrij hoog. Persberichten en persconferenties zijn volgens hem ook eigenlijk nep. Journalisten bieden te weinig weerwerk tegen deze ontwikkelingen.
Aan het eind van zijn boek gaat Davies (te) gedetailleerd op de ontwikkelingen bij een aantal Britse kranten. Hij weet dat spannend op te schrijven, maar maakt zich hier en daar ook wel schuldig aan karaktermoord door persoonlijke aanvallen op hoofredacteuren en journalisten. Het lijkt wel alsof hier de journalist Davies de pen voert, terwijl het in eerdere hoofdstukken de moralist Davies was.

Als geheel geeft dit boek een zeer grondige kritiek van de journalistiek. Zijn waardering voor journalistiek die wel deugt is wat mager en hij lijkt soms het verleden op te hemelen. Hij overdrijft hier en daar en zijn media-politieke analyse is nogal simplistisch. Maar de ontwikkeling naar kort, snel, simpel en lekker weg te happen nieuws, waar pr en voorlichting steeds meer greep op krijgt, is zeker gaande.

Het boek heeft een vrij pessimistisch einde. Echte oplossingen ziet hij niet. Kritisch blijven, uiteraard, maar dan moeten de omstandigheden dat wel mogelijk maken.

Waardering:

Nick Davies, Flat Earth News. An award-winning Reporter exposes Falsehood, Distortion and Propaganda in the Global Media (2008)

Nick Davies, Gebakken Lucht. Een Topjournalist Ontmaskert De Leugens, Verdraaiingen& Propaganda In De Werldwijde Media (Lebowski 2009)