In oktober 2016 hield toenmalig Republikeins presidentskandidaat Donald Trump een speech, toen hij onder vuur lag vanwege de grab-them-by-the-pussy video. Of er een verband is, blijft duister, maar dit was een van zijn meest onheilspellende toespraken. Amerika was in de greep van een boosaardig establishment dat er op uit was het land uit te persen, zo vertelde hij het publiek. Hier werd een complot ontmaskerd.
Trump staat uiteraard bekend als iemand die gelooft in complotten en onwaarheden, zoals hij jarenlang beweerde dat Barack Obama niet in de VS geboren was. Hij omarmde Alex Jones van Infowars, een van de meest prominente verspreiders van complottheorieën in de VS.
Een boek over complotdenkers komt dus op een goed moment. Journalist Maarten Reijnders dook in de wereld van birthers, truthers, antisemieten en fanatici. De nadruk ligt op Nederlandse zaken, maar Trump komt ook voorbij.
Reijnders benadert de complotdenkers kritisch, maar is niet overdreven negatief. Eigenlijk zijn zij betrokken burgers, die doorgeschoten zijn in hun scepsis ten opzichte van autoriteiten. En complotdenken komt niet alleen voor bij een klein clubje fanatici. Ook opiniepeiler Maurice de Hond (die een andere dader aanwees in de Deventer Moordzaak) en misdaadjournalist Peter R. de Vries (die de officiële lezing over de moord op John F. Kennedy betwijfelde) en rapper Lange Frans (die allerlei theorieën gelooft) komen voor in het boek. Bijna iedereen gelooft wel eens in een complot, maar dit boek gaat vooral de mensen die een hele reeks samenzweringen (of één hele grote) zien.
Hij verklaart complotdenken als een manier om greep op de complexe werkelijkheid te krijgen. Ze bieden een sluitende verklaring voor aangrijpende gebeurtenissen. Die kunnen persoonlijk zijn, zoals ziekte na vaccinatie, maar ook publiek, zoals de aanslagen van 9/11. Ze beginnen met vragen: hoe kan dit? Waar precies de grens ligt tussen gezonde scepsis en ongezond wantrouwen is niet altijd duidelijk. Zo kun je je afvragen of de constante regen van vragen die Kamerleden Pieter Omtzigt liet neerkomen inzake MH17, niet voer voor complottheoretici biedt.
Reijnders weet goed aannemelijk te maken dat complottheorieën gevaarlijk kunnen zijn, voor de gelovigen, maar ook voor andere, zoals de ‘klusjesman’ die werd beschuldigd van de moord in Deventer.
Hoofdpersoon in dit boek is Micha Kat, een voormalige freelancer voor NRC, die steeds wildere theorieën over de rechterlijke macht en de pers ontvouwde. Kat werd herhaaldelijk veroordeeld voor zijn uitspraken en bedreigingen. Lijdend voorwerp in het boek is Joris Demmink, de voormalige topambtenaar die werd beschuldigd van pedofilie, maar waarvoor nooit bewijs werd geleverd. Zijn reputatie werd desondanks verwoest. Deze zaak wordt wel erg uitvoerig beschreven, maar complotdenkers zijn dol op details.
De nadruk ligt sterk op kleinere complotten, zoals de Deventer moordzaak. De veel invloedrijke complottheorie van de elite die Europa heeft uitverkocht aan islamitische heersers, die in PVV-kringen veel aanhang heeft, stipt hij slechts even aan.
Persoonlijk miste ik het dossier van de Bijlmerramp, met de verhalen over ‘mannen in witte pakken’ en ‘verarmd uranium’.
Een goed punt is dat traditionele media soms bewust meehelpen aan het verspreiden van complottheorieën. Soms gebeurt dat vanuit een misplaatste manier van hoor en wederhoor, soms vanuit het journalistieke gevoel dat er toch wel iets aan de hand kan zijn. Of omdat dit soort theorieën spannend zijn.
Dit boek is sterker in de beschrijving dan in de analyse. Volgens Reijnders betekent dat de acceptatie van leugens als waardevolle meningen dat we ons op een gevaarlijk postmodernistisch pad begeven. Wat dat gevaar betreft, ben ik het met hem eens. Maar het postmodernisme wordt er bij de haren gesleept. Er is niet een teveel, maar juist een gebrek aan postmoderne relativering van de onbeholpen ‘grote verhalen’ die Alex Jones, Donald Trump en David Icke creëren. Postmodernisme verzet zich nu juist tegen dergelijke manieren om de waarheid te claimen. Dit is op zijn minst een beetje kort door de bocht.
Geen reacties