Vele zwaktes van Europa worden in dit boek blootgelegd. Maar je kan ook overdrijven. En dat doet de Amerikaanse journalist James Kirchick.
Wie een politiek boek over Europa schrijft, moet razendsnel zijn. In 2015 werd Europa onder de voet gelopen door een stroom migranten, in 2016 was het verhaal dat het rechtse populisme zou overwinnen en halverwege 2017 zijn het Macron en Merkel die een nieuw elan voor Europa brengen.
De Amerikaanse journalist James Kirchick ziet het echter somber in voor Europa. Het einde van het vreedzame, stabiele, democratische en welvarende Europa is in zicht, vertelt hij op de eerste pagina van zijn boek. Het geloof in de universele, humanistische waarden van Europa verdwijnt en wordt vervangen door illiberale, ondemocratische en nationalistische waarden. En die ontwikkeling ziet hij op veel plekken.
De grote tegenstander van het ideale Europa is de Russische president Vladimir Poetin. Hij koppelt ‘een bijna onbeperkt recht om militair in te grijpen in landen van het voormalige Sovjet-blok aan een neo-Hitleriaans bloed-en-bodem nationalisme.’ Bovendien is hij een kleptocraat die aan het hoofd staat van een maffia-staat. Het is duidelijk: om de nuances moet je dit boek van Kirchick niet lezen.
In Hongarije doet Poetin-fan Viktor Orbán zijn best om het dubieuze oorlogsverleden van zijn land weg te poetsen. Ondertussen maakt hij een eind aan de democratische rechtsstaat. Dat gaat rechtstreeks in tegen de Europese idealen van na de oorlog en de val van de Muur.
In Duitsland ziet Kirchick de ‘geest van Rapallo’ rondwaren. In Rapallo sloten de Weimar-republiek en de jonge Sovjet-Unie in 1922 een verdrag. Daarmee kwamen ze uit hun isolement en keerden ze zich tegen de overwinnaars van de Eerste Wereldoorlog: Frankrijk, Engeland en de Verenigde Staten. Nu zit Duitsland vol ‘Putin-versteher’ die het ook op een akkoordje met de Russen willen gooien. Duitsland kan weer een Sonderweg gaan bewandelen.
Surrealistisch
Zo dendert Kirchick door. De Europese Unie als geheel is blind voor de risico’s van migratie. Een gunstige uitzondering is Denemarken, waar een restrictief migratiebeleid is gevoerd. Kirchick schrijft dat daardoor radicaal-rechts geen kans kreeg in Denemarken, maar dat klopt niet. De Deense Volkspartij heeft jarenlang het beleid gesteund en beïnvloed, overigens met twijfelachtige resultaten.
Kirchick schetst een beeld van een slap Europa, dat wegkijkt van de problemen rond migratie en integratie. Een beetje vreemd voor wie de debatten in Europa de laatste 15 jaar gevolgd heeft.
Surrealistisch wordt het als Kirchick suggereert dat de Europese landen, eventueel samen met de VS, de instorting van landen als Libië en Syrië had moeten voorkomen door militair in te grijpen. Jammer genoeg is Kirchick vergeten het lijstje met succesvolle interventies bij te voegen. (OK, Mali is minder in chaos dan voor de Franse interventie.) Een ander idee van Kirchick is om een vreemdelingenlegioen op te richten, gevormd door Syrische vluchtelingen. De talloze complicaties van zo’n stap negeert hij.
Kirchick benoemt tal van reële problemen: de assertiviteit en agressie van Rusland, de autoritaire trend in Hongarije en andere landen, antisemitisme van moslims (en anderen), de opmars van populistisch rechts, de gevolgen van de Brexit. Terecht: er is een hoop gaande. Dit zijn buitengewoon woelige tijden, waarin veel nieuwe posities worden ingenomen en er weinig zeker lijkt.
Maar zijn voorstellingen zijn eenzijdig en overtrokken. Gek genoeg mist hij vaak de Europese context van die problemen, zoals in de beschrijving van de ingewikkelde internationale positie van Duitsland. Sommige inschattingen van het heden en de toekomst lijken nu al verkeerd, zoals dat Brexit de anti-EU gevoelens in andere landen zal versterken. Ook is het Europese optreden in Oekraïne eerder het toonbeeld van standvastigheid dan het toegeven aan Rusland.
In dit boek lijkt de Koude Oorlog te herleven. Maar toen geloofden de westerse leiders nog in het liberalisme, maar nu vervaagt de herinnering aan de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog en de Goelag, analyseert Kirchick. Het morele relativisme ondermijnt de westerse vastberadenheid. Dat is een erg moralistische verklaring, die een illusie herbergt. Als we maar in onszelf (of in mijn ideeën) geloven, dan komt het goed. Maar er zijn reële verschuivingen aan de gang, bijvoorbeeld van economische macht naar het Oosten en naar andere landen, maar ook veranderingen in de VS.
Olifant
De enorme olifant in de kamer die Kirchick mist heet Donald Trump. Tijdens het lezen van dit boek ging zijn naam steeds door mijn hoofd. Aan zijn wat onduidelijke, maar verontrustende verhouding met Rusland, zijn nationalisme, anti-liberalisme, ondermijning van de rechtsstaat, de steun die hij krijgt van zeer intolerante groepen tot en met neo-nazi’s, zijn ambivalentie ten opzichte van de Navo etc. lijkt hij zo’n beetje alles te belichamen wat er in Europa misgaat en nog meer. Moeten we dan denken aan het eind van de VS?
Trump en Brexit zijn onderdeel van de nieuwe realiteit voor de EU. Die zal daar op een slimme manier op moeten reageren, vanuit het besef dat de Amerikaanse bondgenoot er niet eeuwig op dezelfde manier zal zijn. Het vertrek van de Britten kan leiden tot een herbezinning op wat belangrijk is om in Europees verband samen te doen.
Kirchick schreef dit boek voor conservatieve Amerikanen, die hij wil overtuigen van het nut van samenwerking met een sterk Europa. Dat is op zich te prijzen. Maar ik kan het een Amerikaanse lezer niet kwalijk nemen als zij concludeert dat het oude continent als verloren moet worden beschouwd. Kirchick ruimt precies één pagina voor de sterke kanten van Europa. Dat is te weinig.
Doormodderen
Ergens schrijft Kirchick dat de reactie van de Europese Unie op een of andere crisis doormodderen was. Het lijkt een wezenskenmerk te zijn en het kan gekmakend zijn. Waarom niet doorpakken, daadkracht?!
Maar het is niet altijd waar. De crisis rond de vluchtelingenstroom uit Turkije is eigenlijk verrassend snel gestopt, door de Turkije-deal en de afgrendeling van de Balkan. (Zie http://data2.unhcr.org/en/situations/mediterranean). Was dat gebeurd als migratie echt het tabooe-onderwerp was zoals Kirchick beschrijft?
En verder is doormodderen een noodzakelijke en aan te bevelen kracht van Europa. Niet de illusie koesteren dat je met een paar raketten, hekken of besluiten orde op zaken kan stellen. Maar praten, overleggen, afstemmen, compromissen en gestaag voortgaan. Met de fraaie idealen en principes steeds in het achterhoofd, maar zonder het idee dat die vandaag overal te verwezenlijken zijn. Het is veel te vroeg om de wederopstanding van Europa te beschrijven, maar het einde kan nog steeds uitgesteld worden.
Geen reacties