James Lovelock, de inmiddels honderd jaar oude bedenker van de Gaia-theorie, denkt dat in de toekomst mensen ondergeschikt zijn aan intelligente machines. En dat vindt hij een prachtig vooruitzicht. Hij weet dat beeldend te presenteren. Misschien zijn er straks wel bomen waaraan batterijen groeien.
De gaia-theorie gaat ervan uit dat het leven zijn omgeving aanpast en daarmee leven mogelijk maakt. De hele aarde is in feite een levend organisme. Met die theorie heeft Lovelock veel aanhangers gewonnen, maar ook veel kritiek over zich afgeroepen.
Nu breidt hij die gaia-theorie uit naar de toekomst. Het bijzondere is dat Lovelock een zeer grote afstand neemt tot de aardse zaken. Hij poogt de zaken niet vanuit menselijk perspectief te bekijken, of zelfs dat van de planeet, maar vanuit de kosmos. Dit is denken op zijn grootst, en dat in een klein boekje.
We zijn alleen
Lovelock denkt dat mensen de enige intelligente wezens in de kosmos zijn. Wij mensen zijn de enige wezens die een beetje begrijpen wat de kosmos is. Volgens hem is het onwaarschijnlijk dat er op andere planeten vergelijkbare intelligente wezens zijn ontstaan.
Sterker nog, het zou wel eens zo kunnen zijn dat het doel van de kosmos is om intelligent leven te produceren. Lovelock noemt dit een diepe waarheid, en die heeft een religieuze bijklank. Hij vraagt zich zelfs af of er niet iemand is geweest die alle ingrediënten voor het leven bij elkaar heeft geplaatst. We zijn uitverkoren, schrijft hij.
De aarde kent twee beslissende momenten, schrijft Lovelock: de eerste was toen bacteriën fotosynthese ontwikkelden om energie uit de zon te gebruiken. De tweede was toen in 1712 Thomas Newcomen een stoommachine ontwikkelde om water op te pompen. Daardoor werd het makkelijker om kolen te delven. Zo begon het antropoceen, het tijdperk waarin de mens een grote invloed op de aarde gaat uitoefenen.
Dat opstoken van fossiele brandstoffen heeft als uitvloeisel dat het te warm dreigt te worden. Over klimaatverandering heeft Lovelock een intrigerende en in zekere zin relativerende visie. De aarde houdt van koelere temperaturen, dus verhitting is niet goed. Maar het voornaamste probleem is dat de aarde kwetsbaar wordt voor rampen, zoals een enorme vulkaanuitbarsting of de inslag van een asteroïde, en dan niet zou kunnen herstellen van de impact daarvan. De catalogus aan rampen voor mensen die anderen toeschrijven aan klimaatverandering komt bij hem amper aan bod. Op een universele schaal stelt een hongersnood of overstroming weinig voor.
Denkende machines
Nu breekt een nieuw tijdperk van het leven op aarde aan en dat is de tijd van denkende machines: de nieuwe tijd (novaceen). Lovelock wijst daarvoor op de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie, zoals van Alpha Go Zero. Machines die zelf kunnen denken, de cyborgs, zullen dat op een veel hogere snelheid doen dan mensen.
Waar wetenschapper Nick Bostrom in zijn boek Superintelligentie de verhouding tussen mens en denkende machine vergeleek met die tussen mens en chimpansee, zijn volgens Lovelock de verhoudingen nog ongelijker. De machines zullen ons als planten beschouwen, die 10.000 keer langzamer nadenken dan mensen. Hoe de machines met de mensen zullen omgaan weet hij niet. Hij wijst op het beroemde toneelstuk RUR, Rossums Universele Robots, van Karel Čapek, waarin de robots in opstand komen tegen de mens. Maar de relatie tussen mens en machine kan ook vreedzamer zijn, maar de mens blijft ondergeschikt.
Lovelock treurt niet om dit komende statusverlies van de mens. Als de cyborgs zich ontwikkelen, dan heeft de mens zijn functie in het plan van de kosmos uitgevoerd. Want de cyborgs zullen het intelligente leven voortzetten, misschien op aarde met de hulp van geo-engineering, op andere planeten of zelfs in andere planetenstelsels. “We hebben onze rol vervuld.” Daarmee staat hij lijnrecht tegenover mensen die in de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie vooral een bedreiging zien.
Wanneer dit allemaal gaat gebeuren, zegt Lovelock er niet bij. Maar het kan heel snel gaan, want we hebben al te maken met een enorme versnelling van de ontwikkelingen. Tussen die net genoemde bacteriën en de stoommachine zat een paar miljard jaar, tussen die stoommachine en Alpha Go Zero een paar honderd jaar. Toch is het ook een hele stap tussen het spelen van een spel en het beheersen van de aarde, laat staan het universum.
Lees ook de recensie van De uitvinder van de natuur *****
De mens als schakel
Fascinerend is de rol van de mens in het geheel. Aan de ene kant is de mens uitverkoren, als nu nog enige denkende en kennende wezen. Aan de andere kant is die mens maar een schakeltje in een groter geheel. En uiteindelijk misbaar.
Daar valt op het eerste gezicht best wat tegen in te brengen. Zijn de huidige mensen en culturen niet een toevallige samenloop van biologische, ecologische, sociale en materiële omstandigheden? Als de kosmos een doel heeft, wie bepaalt dat dan? En als het doel is om intelligent leven te scheppen, waarom gebeurde dat dan volgens Lovelock maar op een planeet? Dat lijkt nogal kwetsbaar.
Lovelock combineert die verheven positie van de mens met een natuurlijke en uiteindelijk dienende rol binnen een evolutie naar elektronische intelligentie.
Die religieuze ondertoon is opvallend omdat Lovelock de ecologische beweging verwijt religieuze mythes aan te hangen. Ondanks dat het antropoceen de aarde kwetsbaar heeft gemaakt, is dat een goede zaak geweest, stelt hij in een reactie op ecologische doemdenkers. Maar hij zet daar zelf een betekenisgevend, religieus getint verhaal tegenover.
Onthechtheid
Dat is ook wel een andere toon dan Lovelock in het boek De wraak van Gaia aansloeg. Daarin waarschuwde hij met veel nadruk voor het verdwijnen van de beschaving. Hij vroeg zich af of we niet op een oorlogsachtige manier ons te weer zouden moeten stellen tegen klimaatverandering, met ratsoenering en mobilisatie.
Nu is er volgens Lovelock een schitterend perspectief.
Maar is een toekomst met denkende machines echt een aanlokkelijk toekomstbeeld? Misschien is het bekrompen, maar ik denk dat menselijke waarden en gevoelens belangrijk zijn, die bepalen de aantrekkelijkheid van het bestaan. Moeten en kunnen we uitgaan van een abstract gegeven als de doelbewuste kosmos die veel groter is dan de mens? De visie van Lovelock berust op een onthechtheid die misschien vooral honderdjarigen gegeven is.
Geen reacties