Dit boek legt uit hoe het zit met wereldwijde ongelijkheid en hoe die zich kan gaan ontwikkelen. Duidelijker dan Piketty. En met een harde boodschap.
De olifant-grafiek werd vorig jaar een begrip. Volgens sommigen was dit het enige plaatje dat je nodig had om de sociale en politieke ontwikkelingen van de afgelopen tijd te interpreteren.
In deze grafiek van econoom Branko Milanovic was in een oogopslag de ontwikkeling te zien van inkomens van de wereldbevolking tussen 1988 en 2008. En dat verdeeld over de schaal van arm tot rijk.
Zo werd duidelijk dat de armsten er iets op vooruit waren gegaan. De groep in het midden had duidelijk meer inkomen hadden gekregen. Maar de mensen met een tamelijk hoog inkomen, gezien op wereldschaal, waren er niet of nauwelijks op vooruit gegaan. Terwijl voor de rijksten de lijn sterk omhoog ging: de slurf van de olifant die fier omhoog steekt.
Trump en Brexit
De aandacht ging in het beruchte verkiezingsjaar 2016 vooral uit naar de groepen die niet hadden gewonnen: de middengroepen in de rijke landen. Het achterblijven van het inkomen van de middenklasse in de Verenigde Staten en Groot-Brittannië werd door velen gezien als de verklaring voor de winst van Donald Trump en de Brexit. Omdat zij niet profiteerden van globalisering keerden de middengroepen zich af daarvan en kozen ze voor een meer nationalistische koers.
Deze verklaring had de charme van de eenvoud. Maar er was ook het nodige op af te dingen: er waren ook ‘winnaars’ die overwegend voor Trump kozen. En in Groot-Brittannië was ook opleiding een belangrijke factor. (Overigens staat deze theorie niet in dit boek, dat in het Engels al verscheen voor deze verkiezingen.)
Hoe dan ook, de invloed van het werk van Milanovic kan moeilijk onderschat worden. Dit boek is als het ware een vervolg op Kapitaal in de 21e eeuw van Thomas Piketty. Maar het is nog meer gericht op de actualiteit en de toekomst.
Af- en toename van ongelijkheid
Misschien is het dankzij de populariteit van het werk van Piketty dat het makkelijk is te denken dat 
ongelijkheid is toegenomen. Wereldwijd klopt dat niet. Met de opkomst van een Aziatische middenklasse, met name in China, is de ongelijkheid op wereldschaal afgenomen. Binnen rijke landen is die wel toegenomen. Wie het over ongelijkheid heeft, moet altijd zeggen over welke mensen het gaat.
Milanovic stelt dat als landen zich economisch ontwikkelen, ongelijkheid eerst toe neemt. Na verloop van tijd neemt die af om dan weer te stijgen. In de VS en Europa nam ongelijkheid toe tot de Eerste Wereldoorlog, en vervolgens af tot eind jaren zeventig. Sindsdien stijgt die weer, door een mix van technologie (snellere communicatie), openheid oftewel globalisering, en politieke keuzes. Technologie is daarbij volgens Milanovic het belangrijkst, want die maakt het bijvoorbeeld mogelijk om heel snel kapitaal over de wereld te verplaatsen. De macht van regeringen om dat in te dammen, neemt af.
Ondanks de afgenomen wereldwijde ongelijkheid heeft de plek waar je geboren bent nog steeds de grootste invloed op wat je gaat verdienen. Door globalisering kan dat verschil kleiner worden. Dat kan als arme landen economisch sneller groeien dan rijke landen. Het kan ook door migratie.
Migratie
Migratie levert echter spanningen op. Waar we een vrij verkeer van goederen, kapitaal en diensten over het algemeen toejuichen, is dat met mensen niet zo. De sperzieboon uit Kenia is hier van harte welkom, de Keniaan niet zo.
Volgens Milanovic is een van de oplossingen om meer gelijkheid te bereiken migratie makkelijker te maken, maar migranten minder rechten te geven. Economische ongelijkheid kan worden bestrijden door juridische ongelijkheid en daarmee dus in zekere zin af te stappen van het non-discriminatiebeginsel.
Het idee van diverse ongelijkheden en de uitruil die gemaakt kan worden is interessant.
In de praktijk is dat voor een deel al zo. Nieuwkomers in Nederland moeten bijvoorbeeld een participatieverklaring ondertekenen, ingezeten hoeven dat niet. EU-migranten hebben na vijf jaar rechtmatig verblijf hetzelfde recht op bijstand als Nederlanders. Voor Nederlanders ontstaat dat recht met de geboorte. Zo wereldschokkend is het idee van Milanovic dus niet en voortdurend worden er nieuwe voorstellen gedaan op dit vlak. Ook met een beetje meer juridische ongelijkheid, is het niet te verwachten dat migratie naar de EU veel makkelijker gemaakt gaat worden.
Toekomst
Milanovic kan het niet laten om een blik naar de toekomst te werpen, al schrijft hij zelf dat vele van zijn voorgangers ernaast zaten. Wat hij verwacht, stemt hem niet vrolijk. Ongelijkheid binnen rijke landen kan verder toenemen, verwacht Milanovic. In de VS kan dat leiden tot een plutocratie, een heerschappij van de rijken. Die hebben steeds meer te zeggen. Met miljardair Trump in het Witte Huis zou je zeggen dat het al zover is.
In Europa dreigt het populisme en nativisme. Net als de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid ziet hij de ondermijning van de verzorgingsstaat als een aanval op de middenklasse. Hij voorziet niet direct een overwinning van de populisten, maar vooral hun invloed op andere politieke partijen. Net als de plutocratie kan deze opmars de democratische rechtsstaat ondermijnen. Ook dit is al zichtbaar.
Materialist
Milanovic stelt zich op als een echte materialist. De verdeling van welvaart is het enige wat er echt toe doet. Strijd op andere vlakken is een afleiding van waar het echt om gaat. Voor een groot deel opzettelijk worden arme en modale groepen afgeleid van hun eigen belangen door de aandacht te richten op sociale en culturele onderwerpen. “De culturele strijd heeft een functie, en die functie is om de werkelijke verschuiving van economische macht naar de rijken te maskeren.”
Dat is een duidelijke, maar ook beperkte visie. Al zegt Milanovic dat dit geen complottheorie is, heeft het daar wel trekjes van.
Volgens Milanovic heeft het voor progressieve krachten geen zin om wettelijke of juridische ongelijkheid van bijvoorbeeld homo’s of vrouwen na te streven. Wie zich op dergelijke paden begeeft, gaat identiteitspolitiek bedrijven en verdeelt de groepen die zich inspannen voor verandering en brengt zelfs bij succes geen echte verandering. In een weinig geloofwaardig argument stelt hij dat prostitutie gebaseerd is op economische ongelijkheid, niet op ongelijkheid tussen man en vrouw.
Dilemma voor links
Dit betoog geeft nog eens duidelijk aan wat een van de dilemma’s is van linkse politiek. Moet er worden gekozen voor een ‘links’ beleid, gericht op de economie, of voor een ‘progressief’ beleid, gericht op emancipatie van allerlei minderheden?
Milanovic kiest hier onomwonden en beargumenteerd stelling voor de klassieke, economische benadering.
Hij bestrijdt ook het idee dat economische groei er niet meer toe doet en vooral schadelijk is. Voor de armste landen is er geen andere manier om uit hun situatie te komen.
Dat leidt tot een wat merkwaardige conclusie. In dit boek worden uit naam van het ene linkse ideaal – materiële gelijkheid – andere linkse idealen – gelijke rechten en ecologie – bestreden.
Toch is Milanovic niet alleen een materialist. Hij vraagt om denken en handelen op wereldschaal om het probleem van de economische ongelijkheid te bestrijden. Zo toont hij zich ook idealist en kosmopoliet. En hij is realist. Zijn laatste conclusie is dat door globalisering ongelijkheid niet zal verdwijnen.
Een reactie
Overheid met meer oog voor de verliezers van globalisering en technologische ontwikkeling – Sociale Vraagstukken