De Amerikaanse minister van defensie Robert Gates zei onlangs dat de pacifistische houding van Europa aanvankelijk een zegen was, maar dat het ondertussen tot een groot probleem was geworden om vrede en veiligheid te bereiken.
Dat illustreert een van de verschijnselen die Ronald Havenaar in Eb en vloed heeft beschreven. Zijn stelling is dat sinds het presidentschap van Ronald Reagan de Verenigde Staten en Europa niet alleen politiek, maar qua mentaliteit uit elkaar zijn gegroeid. Aan de ene kant staat de weifelende, relativerende en afwachtende Europeanen, aan de andere kant de activistische Amerikanen die overal op afstormen en ervan overtuigd dat zij de wereld veel te bieden hebben.
Havenaar sluit zich aan bij observaties van bijvoorbeeld Robert Kagan die de Amerikanen van Mars en de Europeanen van Venus liet komen. Amerikanen willen hun macht gebruiken, zijn assertief, soms zelfs agressief. De Europeanen kijken de kat uit de boom, gaan nog eens overleggen en hopen er het beste van.
‘ Europa’ blijft in dit boek beperkt tot Groot-Brittannië, Frankrijk en Duitsland. Dat is vanwege de overzichtelijkheid begrijpelijk, maar ook wel jammer. Dit boek van een Nederlandse historicus zegt niets over de Nederlandse opstelling in al deze kwesties. Europa wordt gelijkgesteld aan de trouwste bondgenoot van de Verenigde Staten plus wat Donald Rumsfeld, de voorganger van Gates, zo kernachtig ‘Old Europe’ noemde. Daar staat tegenover dat hij verder kijkt dan alleen de buitenlandse politiek. Hij gaat op zoek naar de onderliggende stroom van opvattingen en emoties die de dagelijkse wrijvingen zowel veroorzaken als verklaren. Hij kijkt naar opvattingen over markt en staat, religie en de manier waarop beide landen naar hun eigen geschiedenis en plek in de wereld kijken.
De Amerikanen bleven vasthouden aan het kapitalisme in redelijk ruwe vorm, de Europeanen op het vasteland kozen voor het Rijnlandse model met lagere groei. De Amerikanen bleven kerkelijk, de Europeanen verlieten de kerk massaal.
Soms lijken die tegenstellingen te scherp aangezet. Zo heeft de liberalisering van de economie in Europa in de jaren negentig een flinke opmars gemaakt. Deregulering en privatisering zijn via de Europese Unie doorgedrongen. Havenaar vindt het Rijnlandse model nogal behoudend, star en inflexibel. Maar de Europese Unie is ondertussen de grootste vrijhandelszone ter wereld.
Het mooiste hoofdstuk heeft de onschuldige titel Mentaliteit en Geschiedenis. Het is in feite een politiek essay over hoe iedereen, zelfs de meest vooruitstrevende figuren, uiteindelijk conservatief wordt. Het verdedigen van de verzorgingsstaat en secularisering, al wat eens vooruitgang was, wordt behoudend. Een verschijnsel dat in de Nederlandse politiek duidelijk zichtbaar is. En Europa verloor hierdoor het verlangen naar vernieuwing en dynamiek.
Het dieptepunt van de transatlantische betrekkingen werd bereikt rond de Irak-crisis. Met de steun van Groot-Brittannië maar tegen de zin van Frankrijk en Duitsland besloot Bush tot de aanval op dat land, met het idee dat daar een democratische staat kon worden opgebouwd.
Het liep anders. Havenaar verdedigt tot op grote hoogte het beleid van Bush ten opzichte van Irak. Dat is niet het enige controversiële punt. Dat Amerika streng optrad tegen militairen die zich misdroegen in Abu Ghraib zal niet iedereen met hem eens zijn.
Sinds dat dieptepunt zijn de betrekkingen verbeterd. Bij het lezen van dit boek lijkt er bijna een zucht van opluchting te horen. Er is een soort onuitgesproken veronderstelling dat de verhouding tussen Europa en de Verenigde Staten goed zou moeten zijn. Misschien is dat de ‘Atlantische reflex’ waar het rapport van de Commissie Davids over sprak. Er zijn eigenlijk geen betere bondgenoten voor de Amerikanen te vinden dan de Europeanen, concludeert Havenaar.
Havenaar ziet terecht een kentering optreden in de laatste termijn van Bush jr., een lijn die werd voortgezet onder Obama. Volgens Havenaar zijn er aanwijzingen van een mentaliteitsverandering, maar dat zou wel eens te vroeg gejuicht kunnen zijn. Onder Bush was de verandering noodzakelijk, omdat de radicale weg in Irak was doodgelopen. Samenwerking was onvermijdelijk geworden, schrijft Havenaar. Maar in de huidige situatie is Obama nog zoekend, en zijn de verhoudingen met Europa er niet eenvoudiger op geworden. De conservatief-christelijke stroming in Amerika heeft misschien terrein verloren. Er is echter een zekere zo radicale Tea Party-beweging voor in de plaats gekomen.
En is Europa wel in staat om op structurele wijzigingen in te spelen? Of gaan we in rap tempo af op een G2-wereld waarin China en de Verenigde Staten de kaarten schudden?
De tegenstellingen tussen Amerika en Europa zijn ouder dan de periode die Havenaar beschrijft. Misschien was juist het begin van de Koude Oorlog de uitzonderlijke periode: enkele decennia waarin de westerse mogendheden door een opmerkelijke samenloop van omstandigheden beleid en wereldbeeld deelden. De dreiging van de Sovjet-Unie en de erfenis van de Tweede Wereldoorlog, waarin de Europeanen er achter waren gekomen dat hun nationale politiek tot rampen had geleid, waren overheersend aanwezig. En de Amerikanen hielden vast aan een redelijke consistente lijn.
Die mooie tijd keert niet terug. De mentaliteitsverschillen worden niet gemakkelijk overbrugd. Europa blijft verdeeld ten opzichte van de Verenigde Staten, maar ook in zo’n beetje alle grote kwesties, waarin ze samen met de Amerikanen zouden kunnen optrekken.
Ronald Havenaar, Eb en vloed. Europa en Amerika van Reagan tot Obama (2009)
Geen reacties